Traballos Agrícolas - 3/3 - O Millo

Traballos Agrícolas - 3/3 - O Millo

Para ler o artigo completo, clicar en "Seguir Leyendo"  que figura a continuación.

Hórreos medievais nas Cantigas a Santa María de Alfonso X el Sabio

O millo xogou un papel fundamental na agricultura tradicional galega durante case 300 anos. Dende o século XVII cultívase en Galicia esta planta traída de América, que supuxo unha considerable mellora no rendemento da terra, abandonando o anterior cultivo do “mijo”, do que herdou mesmo o nome, pasando este a denominarse millo miudo ou mesmo mainzo.

Hórreo tradicional na nosa parroquia

Non se pode desligar o cultivo do millo doutro elemento singular da arquitectura galega como é o hórreo. A súa existencia é moi anterior ao cultivo do millo, xa que hai referencia gráfica da súa existencia nas Cantigas a Santa María de Alfonso X o Sabio, no S. XIII. A través de escrituras notariais detéctase un incremento considerable da súa existencia a partir dos S. XVII e XVIII, onde figura xa como un elemento diferenciado nas transmisións de casas recollidas nas devanditas escrituras, o que permite deducir que a popularización do cultivo do millo levou aparellada a construción máis xeneralizada de hórreos a partir desas datas. Sobre a súa orixe non hai unanimidade. Algúns sitúano na época prerromana como unha achega dos celtas. Outros considérano introducido polos suevos. En calquera caso é un elemento característico da arquitectura rural galega e, sen dúbida, a súa xeneralización veu motivada pola implantación do cultivo do millo.

Hórreo tradicional de tres corpos

Aínda que nalgunhas zonas aparecen símbolos celtas esculpidos nas pedras dos hórreos, os adornos que se poden ver nos construídos na nosa parroquia, que son de forma rectangular, limítanse a unha cruz nun extremo e un pináculo terminado en bóla no outro, rematando a cúspide do tellado en ambos os extremos. Aínda que a súa función aparente sexa simplemente ornamental, a repetición dos mesmos na maioría dos existentes, fai pensar que no subconsciente colectivo atribuíselles unha función protectora divina que debía respectarse. Nunha sociedade que mantivo as tradicións máxicas durante séculos, non pode estrañar que dous mil anos máis tarde aínda pervivisen as crenzas que se manifestan na representación dos devanditos símbolos. Pervive a tradición pagá representada polo símbolo fálico do pináculo rematado nunha bóla como indicativo da fecundidade da terra, unido á cruz cristiá, como invocación da protección divina das colleitas.

Entro xa no relato do cultivo do millo tal como eu lémbroo. Comezábase o proceso coa preparación do terreo, libre xa do seu froito anterior, dentro do ciclo rotativo de cultivos para mellorar o rendemento da terra. Arábase o terreo e pasábase a grade arrincando as raíces e restos do anterior cultivo, quedando pronto para a nova sementa. En abril sementábase o millo ou as patacas no mesmo terreo que producira os nabos no ciclo anterior.

Unha plantación de millo xa medrado

Para a sementeira do millo arábase a terra con regos anchos. A sementa facíase a man deixando caer os grans nese rego aberto, cubríndoos logo con outro suco máis superficial e estreito chamado "soma". Un par de semanas máis tarde angazábase o terreo para igualar a superficie e esponxar a terra, que se endurecera, e conseguir que os grans quedasen ben cubertos.

Hai que lembrar que normalmente aproveitábase a amplitude entre os regos de millo para sementar fabas pintas, que logo crecían apoiadas nas ramas do millo, e tamén cabazas ou colombros. Estes últimos usábanse para facer os chourizos de cebola, e para alimento dos porcos cocidos con outros vexetais.

Cando brotaba e alcanzaba a rama unha altura duns 10 ó 15 cms, alá para San Antonio, en xuño, sachábase para alisar e rebaixar o suco, quitábanse as malas herbas e esponxábase a terra. Esta operación de sachar o millo aproveitábase para rarear e transplantar, é dicir, arrincábanse algunhas plantas que naceran demasiado xuntas, transplantando algunhas aos lugares onde talvez non nacera ningunha. As que se arrincaban para rarear ou deixar só as necesarias onde creceran varias, usábanse como alimento das vacas. En xullo volvíanse a cavar superficialmente para quitar as malas herbas e achegar a terra sobre o pé da planta, o que tamén se chamaba “rendar”. En agosto, coa espiga xa ben formada, cortábanse os pendóns coa man, polo nó que hai encima da espiga, operación que se chamaba "escouchar". Era tamén o momento de cortar as plantas sen espiga, que se usaban como forraxe para alimento das vacas. Tamén por este tempo púñase algún espantallo.

Seguía a plantación o seu crecemento ata que finalmente secaba a planta, chegando o momento da colleita que ocorría cara a setembro, para San Miguel. Cortábanse os talos pola base co fouciño e levábanse á casa no carro. Descargábase no alpendre e de forma máis ou menos inmediata escouchábase, que era separar a espigas da rama. Coa rama facíanse feixes ou atados e almacenábanse na palleira para alimento das vacas no inverno.

A Esfolla

A esfolla é o labor de quitarlle as follas ás espigas de millo. Podía facerse a nivel individual, aínda que era común facelo con axuda de veciños, nunha deses labores comunitarios da vida no pobo en que todos se axudaban entre si, hoxe aquí, mañá noutra casa, e así ata terminar todos. Facíase polas noites, en minguante, sen présa, e gozando do momento ao longo do mes de outubro. Neste caso levábanse as espigas de millo a un lugar cuberto, onde acudían as mulleres, para, en grupo, facelo máis rápido e entretido. A medida que se enchía un cesto os homes ían levándoo ao hórreo. Cando se facía en grupo, afacíase facelo de noite, á luz do candil, para despois de terminado o traballo aproveitar a ocasión para facer unha festa ou foliada con pandeireta, cantos e baile, onde acudían os mozos para visitar ás súas noivas ou pretendidas. Eran estas ocasións moi adecuadas para os mozos cortexar ás mozas. Neste ambiente alegre e despreocupado era tamén un momento de gran alegría e bulicio cando alguén atopaba a espiga raíña, que era unha espiga de millo cos grans máis escuros, fenómeno que ocorre moi raramente.

Mazorcas de millo na planta

Do millo, como de todos os produtos do campo, utilizábase a planta na súa totalidade. Xa dixemos que os talos eran para alimento das vacas. As espigas danadas ou partidas usábanse para alimentar ás galiñas ou ós porcos. As follas usábanse para cubrir as cuadras dos animais e por conseguinte acababan como abono. As follas máis tenras e brancas da mazorca, que estaban no interior, eran usadas para facer xergóns. Estas follas había que renovalas cada ano, xa que do uso diario da cama esmagábanse, rompían, e perdían o seu efecto mulido. Incluso as barbas do millo usábanse nun cocemento para combater as infeccións de urina.

O millo consérvase no hórreo todo o ano, ata o momento da moenda. Para moer era conveniente que estivese ben seco. Se estaba húmido púñase a secar ao sol ou á calor do forno do pan despois de cocer, cando xa a calor residual non era moi forte. Logo debullábase coas mans coa axuda doutro carozo, que é o corpo interior da mazorca que suxeita os grans. Estes carozos secos son excelentes para acender o lume e para facer brasa para asar sardiñas á grella.

Millo xa seco pronto para a colleita

Os grans de millo levábanse ao muíño para moer, usándose a fariña para facer pan de millo, chamado "boroa", que chaman bica na nosa aldea, para o pan de bóla mesturado con centeo, para as papas, a empanada, os bolos de pote e outros.

Os bolos de pote facíanse con fariña de millo e un pouco de auga do caldo. Amasábase, formábase un boliño coma un panciño e botábase no caldo para cocer unha media hora. Retirábase e colocábase sobre o ferro da cociña económica acesa para secar e que adquirise unha cortiza crujiente. Tamén se podía por na lareira apoiado en dous paus diante do lume, para que á calor tamén o secase e puxésese crujiente. Logo comíanse con manteiga de vaca e estaban moi bos.