Cerimonias Familiares - 1/2 - Bautismo, comuñón, confirmacion

Cerimonias Familiares - 1/2 - Bautismo, comuñón, confirmación

Neste post vou tratar do Bautismo, da Primeira Comuñón e da Confirmación.
Pra ler el artigo completo clicar en "Seguir leyendo" que figura a continuación.

Neste post vou pasar revista a certos acontecementos fundamentais na vida das persoas, que ademais veñen sinalados por cerimonias que constitúen todo un acontecemento na súa vida familiar e social. Todos gozamos nalgunha ocasión destes eventos familiares que afán congregar aos parentes próximos, e non tan próximos, que nestas ocasións reúnense excepcionalmente, acompañados tamén dos amigos e mesmo de relacións do ámbito profesional, para compartir cos protagonistas do acto un momento importante das súas vidas. Estou a referirme a bautizos, comuñóns, vodas e enterros. Todos estes actos sociais son hoxe motivo de ostentación, mostra da capacidade económica de quen os organiza, bastante diferente de como se realizaban na aldea nos anos 40 e 50 do pasado século. Todos estes momentos significativos da vida das persoas van acompañados dunha cerimonia relixiosa sacramental que certifica o acto. Lembramos que os sete sacramentos segundo a igrexa católica son:

O primeiro, Bautismo.
O segundo, Confirmación.
O terceiro, Penitencia.
O cuarto, Eucaristía.
O quinto, Unción dos Enfermos.
O sexto, Orde Sacerdotal.
O sétimo, Matrimonio.

Se exceptuamos o sexto, relativo ao ordenamento sacerdotal, todos os demais afectan ou afectaron á inmensa maioría das persoas.

Dada a extensión deste tema, divídoo en dous post diferentes. Neste primeiro vou tratar os momentos relacionados co bautismo, a confirmación e primeira comuñón, deixando para un próximo artigo o relativo ás vodas e funerais.

O bautismo

Hai que lembrar que, nos anos da posguerra na España rural e mesmo nas cidades, as condicións de asistencia sanitaria eran moi limitadas. Aínda non se tiña universalizado a Seguridade Social e o acceso ao médico e os medicamentos limitábase ao estritamente imprescindible e nos casos de extrema gravidade. Nestas condicións as mulleres pasaban a súa gravidez traballando con normalidade ata o momento do parto, sen ningún tipo de revisión ou consulta médica. As familias eran por aquel entón case todas numerosas, tendo máis ou menos entre tres e sete fillos. Os fillos eran sempre benvidos porque así o establecía o concepto de familia predicado tanto pola igrexa como polo Estado, á vez que supoñían máis brazos para traballar as terras da familia, aínda que tamén unha boca máis que alimentar.

Madriña co neno o dia do bautizo

A mortaldade infantil era alta, de forma que nos anos 40, recentemente terminada a guerra civil, as estatísticas mostran unha taxa de 142 mortos por cada mil nados, cando hoxe é só algo superior a 3 por cada mil nados. Superado o parto, aínda debían de sortearse outros obstáculos nos primeiros anos de vida dos recentemente nados, xa que as infeccións e epidemias facían estragos. Revisando o libro de bautizados da parroquia apréciase en determinados momentos como van morrendo case todos os nenos nados nun determinado período, consecuencia previsiblemente dalgunha epidemia. Na miña familia cóntanme que un irmán do meu pai morreu de neno cuns catro anos debido ao garrotillo, como se chamaba entón á difteria. Tamén unha irmá da miña nai morreu antes do ano de vida, posiblemente por unha infección que conduciu a unha diarrea deshidratante. Como se pode apreciar, as enfermidades cobraban o seu tributo en case todas as familias, aínda que hai que dicir que sempre de forma decrecente. Os casos que acabo de citar relativos á miña familia corresponden aos anos 20 e 30 do pasado século.

Chegado o momento, o parto producíase na casa familiar. A muller era axudada polos seus familiares femininos de maior idade e a parteira do pobo, que non era máis que outra muller con maior experiencia que as demais, con coñecementos rudimentarios aprendidos por tradición doutras que lle precederon. Segundo me comentan, o alumeamento adoitaba producirse sen grandes problemas, sendo moi esporádico que houbese complicacións, aínda que cando estas ocorrían eran de consecuencias fatais.

Berce usado naquela época

O recentemente nado tamén tiña que soportar as condicións de vida do momento. Non había cueiros refugadoiros, nin a roupa suave e abundante de hoxe en día. Practicamente todas as pezas facíanse en casa e de teas recicladas doutros usos. As camisetiñas de felpa facíanse aproveitando a tea das camisetas vellas dos seus pais; as camisiñas confeccionábanse con anacos de tea de sabas vellas que nos bordos estaban menos gastadas, ás que as mulleres engadían algún adorno ou bordado nas manguiñas ou no colo; as chaquetiñas de la facíanse a calceta pola propia nai, así como o gorriño de la feito de igual forma. Os cueiros tamén se confeccionaban coa tea de sabas vellas, que eran suxeitados á cintura cunha especie de faixiña ancha que terminaba nunha cinta que se anoaba ás costas ou á fronte do bebé.

Pos de talco usados naquel tempo

Os cueiros lavábanse e reutilizábanse continuamente. Dada a dificultade de lavar naquela época, en que debía irse ao río en calquera época do ano, no inverno cando só estaban mollados secábanse coa calor do lume e volvíanse a reempregar. Os bebés levaban os pés ao aire mentres estaban no berce e ata que comezaban a gatear. Os bebés envolvíanse nuns pesados mantóns de la cando saían ao exterior e levábanse sempre en brazos. Eu nunca vin un cochiño de neno ata que cheguei á cidade. O que si había na aldea eran berces, feitos en madeira polo carpinteiro local, co apoio no chan en forma de arco na cabeceira e nos pés, o que permitía balancear ao neno e arrolalo para facilitar a súa relaxación e soño mentres se lle cantaba algunha nana tradicional. O baño do bebé facíase nunha almofía con auga quentada ao lume e co xabón de mans usados pola familia.

Chupete de goma

A partir dos nove meses de idade xa se vestía aos bebés cunha especie de pantalón bombacho con broches para abrilo pola entreperna, e comezábase a calzalos cuns zapatiños ao empezar a gatear. A esa idade tamén se afacía a vestilos con xerseis de la feitos a calceta en casa. Os babeiros facíanse con tea reciclada doutras pezas vellas. O que si había na farmacia ou nas tendas eran os chupetes, que xunto aos pos de talco eran os únicos produtos comprados para o coidado e hixiene do bebé.

Bote de pos de talco da época

Tamén na época que eu recordo, as mulleres despois do parto debían esperar un certo tempo antes de poder saír de casa ou entrar na igrexa. Cando de novo pretendían normalizar a súa vida debían acudir á porta da igrexa e esperar que saíse o cura e o sancristán para darlles a bendición de purificación. A continuación a muller xa podía entrar na igrexa cunha candea acesa e quedaba purificada, normalizando a súa vida de novo. Tamén se debía contribuír ao sostemento da igrexa pagando ao cura cunha galiña. Este costume foi decaendo aos longo dos anos 50.

A orixe deste rito da purificación vén do Antigo Testamento, Levítico 12, onde se establecía que a muller despois do parto quedaba impura. Debía permanecer 40 días recluída antes de saír de casa por primeira vez para ir ao templo para presentar ao seu fillo, debendo ademais realizar unha ofrenda de dúas rolas. Aínda que este rito non foi asumido pola igrexa católica, si foi unha tradición, que polo menos en certas rexións españolas practicouse ata os anos cincuenta. A corentena non sempre foi respectada, acurtándose na práctica este período, que quedou limitado ao tempo necesario para que a muller puidese retomar os labores habituais.

Bcerce de vimbias

O bebé era alimentado co leite materno aproximadamente un ano. O primeiro alimento sólido que comía o bebé era o caldo galego triturado cun garfo o máis fino posible. Non cabe dúbida que este alimento contundente na primeira etapa da vida contribuíu a desenvolver xente forte e san que, unha vez superada a idade infantil e a pesar das deficiencias sanitarias, atinxiu xeralmente unha idade avanzada. Tamén se lle daba ao bebé pan rebrandexido mollado no caldo, leite de vaca recentemente munguida sen ferver e papiñas de fariña de trigo cocida con leite e azucre, sen esquecer as tradicionais papas de millo con leite mazado. Se exceptuamos a papiña de fariña de trigo, o resto de alimentos do bebé eran os mesmos que comían os adultos, coa simple diferenza de ser triturados co garfo.

A nai tamén debía repoñerse despois do parto para retomar a actividade ordinaria canto antes e ao mesmo tempo cumprir coas súas novas obrigacións de nai. Ademais de coidar a alimentación, enriquecéndoa no posible, facíaselle caldo de galiña que tomaba todos os días, ademais de regalarse con torradas como complemento específico para parturentas.

O bautismo era unha cerimonia imprescindible e fundamental para os católicos, especialmente nesa época tan marcada pola influencia da igrexa na vida persoal e social. Aos poucos días do nacemento acordábase co párroco o día do bautizo, acudindo á igrexa o neno en brazos da madriña, acompañada do pai e do padriño, e procedíase á cerimonia. Como se aprecia era un acto totalmente persoal e íntimo, sen invitados nin familiares salvo os padriños e ocasionalmente algún dos avós ou irmán maiores do recentemente nado. A nai nunca acudía ao bautizo. Os padriños moi frecuentemente eran tíos do recentemente nado, aínda que podían ser outras persoas coas que os pais tivesen unha íntima amizade e sentisen un especial afecto polo recentemente nado.

Pila bautismas da igrexa de San Cristovo

Reuníanse os asistentes ao redor da pila bautismal, tallada en pedra granítica, que nos seus moitos séculos de vida viu desfilar na súa presenza á práctica totalidade dos nados na parroquia nese período. Hai que dicir que ata comezos do século XX, todos os actos parroquiais celebrábanse na igrexa antiga de San Cristovo. Ata onde eu sei, xa os nados a partir dos anos vinte foron bautizados na capela de San Ramón, na Torre, cuxa pila bautismal antigamente estaba situada na esquina esquerda á entrada do templo, e que hoxe en día está na cabeceira da nave á beira dereita do presbiterio, como se chama á parte máis elevada sobre a que descansa o altar. Esta pila bautismal é de dimensións máis reducidas e de elaboración máis sinxela que a existente na igrexa de San Cristovo.

O cura procedía ás lecturas propias do rito, para daquela verter auga sobre a cabeza do recentemente nado por tres veces, dicindo:

"(Nome que se lle impón), eu te bautizo no nome do Pai e do Fillo e do Espírito Santo".

O normal é que o neno reaccione á auga fría cunha sonora choradeira. A madriña sécalle a cabeza e trata de tranquilizalo para continuar a cerimonia ata o final. A continuación o cura imponlle o crisma facendo unha cruz na coroiña do bautizado, que significa imporlle o don do Espírito Santo, dicindo:

"Deus todopoderoso, Pai do noso Señor Xesucristo, que che liberou do pecado e dado nova vida pola auga e o Espírito Santo, conságroche co crisma da salvación para que entres a formar parte do seu pobo e sexas para sempre membro de Cristo, sacerdote, profeta e rei".

Terminada a cerimonia vólvese á casa, onde espera a nai, para ofrecer unha copa aos padriños e demais asistentes, sen máis celebracións. A austeridade e sinxeleza do acto contrasta coas celebracións de hoxe en día, que en numerosos casos constitúen un auténtico acto social, desprovisto da intimidade necesaria para vivir a familia a alegría de contar cun novo membro no seu seo.

En caso de necesidade, por risco de morte do recentemente nado, administrábase o bautismo por calquera cristián adulto que non estivese incurso en ningún dos pecados públicos que levan aparellado a denegación dos sacramentos, como os divorciados, os que vivían en concubinato e outros. O bautizante debe ter vontade de bautizar e pronunciar con total fidelidade a frase ritual: "Eu bautízoche no nome do Pai e do Fillo e do Espírito Santo", simultaneamente debía derramar auga natural sobre a cabeza do recentemente nado, sen omitir nin unha soa das palabras rituais. Superado o momento de urxencia, débese presentar o neno ao cura para o seu bautismo sacramental, advertíndolle do feito de ter sido bautizado previamente por razón de urxencia.

Producido o bautismo, o párroco debe rexistrar o recentemente bautizado no libro de bautizados da parroquia, onde consta a data do bautismo, a data do nacemento, o nome do clérigo oficiante, o nome do bautizado, indicando ser fillo lexítimo ou de nai solteira, o nome dos pais, dos avós, e dos padriños, con mención expresa do seu lugar de orixe. Na nosa parroquia o libro de bautizados comeza en 1655. Ata 1871, data de creación do Rexistro Civil, o rexistro eclesiástico foi o único rexistro de nacemento existente no noso país.

Recordo de Nacemento dedicado aos Señores Pais

Na época que eu nacín estaba de moda facer un cadro "Recordatorio de nacemento", que era unha lámina impresa con motivos alegóricos, para Recordo aos Señores Pais, onde figuraban os datos do Rexistro Civil do nado, a data de nacemento, nomes de pais e avós e a foto do neno.

A primeira comuñón

O mes de maio, coñecido como o mes das flores, era dedicado á devoción da Virxe María, segundo unha antiga tradición que xa se practicaba na antigüidade e moi especialmente a partir do século XVIII. O 13 de maio conmemórase a Virxe de Fátima e o 31 é a festa da Visitación da Virxe. Durante todo o mes celebrábanse na capela de San Ramón actos relixiosos tales como o rezo diario do rosario que se facía todas as tardes, onde acudían as mulleres do pobo, en especial as que formaban o grupo parroquial ou confraría das Fillas de María, e onde non faltaban as máis novas. Durante todo o mes, ademais do rezo diario do rosario líanse oracións e reflexións diferentes para cada día e cantábanse loas a María. Era esta unha función relixiosa, pero cun ton festivo e alegre, aproveitado polas mozas para, unha vez terminado, relacionarse coas amigas. Ben sabido que onde se xuntan as mozas tamén acoden os mozos, pasando todos algúns bos momentos de diversión e risas despois do acto relixioso. Adornábase a igrexa e a imaxe da virxe con flores silvestres, que nese mes son especialmente abundantes. Estas celebracións anunciaban o final do inverno e a proximidade das festas estivais, vividas sempre con gran alegría nunha contorna tan carente doutras distraccións.

Procesión do Día das Flores - Armariz cara a  1930

Exemplos dos cánticos a María despois do rosario diario no mes das flores:

VIDE E IMOS TODOS

Vide e imos todos
con flores a porfía
con flores a María
que Nai nosa é.

De novo aquí nos tes
purísima doncela
máis que a lúa bela
prostrados aos teus pés.

A ofrecerche vimos
flores do baixo chan
con canto amor e anhelo
Señora Ti velos.

OH MARÍA NAI MIÑA

Oh María, Nai miña,
Oh consolo do mortal,
amparádeme e guiádeme
á patria celestial.

Co anxo de María
as súas grandezas predicade,
transportados de alegría
as súas finezas celebrade.

Oh María, Nai miña,
Oh consolo do mortal,
amparádeme e guiádeme
á patria celestial.

Á idade de sete ou oito anos celebrábase a primeira comuñón. Este acto revestía unha maior festividade que o bautismo, xa que afacía a celebrase nun día determinado do ano, xeralmente o último domingo de maio, nunha misa solemne con gran concorrencia de asistentes e coa igrexa adornada con abundantes flores.

Procesión do Día das Flores cara a 1930

O día das flores ou festa das flores, como era coñecida esa celebración, constituía unha data sinalada na vida da parroquia. Era a terceira festa parroquial, despois da festa maior de San Ramón, e do patrón San Cristovo, nunha versión moito máis modesta. Celebrábase unha misa con certa solemnidade, precedida dunha procesión no atrio ao redor da igrexa. Iniciaba o cortexo un estandarte da Virxe portado por unha moza maior escoltada por outras dúas máis pequenas, unha a cada lado, suxeitando cadansúa cinta que pendían do estandarte. As mozas ían vestidas de branco cunha mantela da mesma cor. Seguía logo a cruz da parroquia e as demais nenas que facían a primeira comuñón precedendo á imaxe da Inmaculada, levada en andas polas Fillas de María coas súas mantelas brancas. Finalizaba o cortexo coa imaxe do patrón San Cristovo portado polos homes. As nenas que facían a primeira comuñón tamén ían vestidas de branco, con mantela e zapatos da mesma cor. Contratábanse músicos da banda de música habitual, aínda que en número máis reducido que nas festas maiores, e mesmo se botaban algúns foguetes. As Fillas de María eran as encargadas de organizar todos os actos, incluída a contratación da banda de música, para o que solicitaban a colaboración de tódolos veciños da parroquia. Esta banda tocaba no momento da procesión e durante a misa. Unha vez terminado o acto relixioso os músicos tocaban algunhas pezas na aira lindeira á igrexa, que algúns asistentes bailaban animadamente para abrir o apetito. Pola tarde celebrábase un baile máis festivo que calquera outro domingo, que nesta ocasión desenvolvíase no souto de San Ramón, como nas grandes festividades, amenizado tamén polos referidos músicos, que marcaban o punto final da celebración da festa das flores.

Nena de Primeira Comuñón a comezo do S.XX

Ao final dos anos 50, que é cando eu fixen a primeira comuñón, xa as nenas levaban un traxe de comuñón branco, con mantela. Os rapaces, pola contra, adoitaban ir coa roupa normal dos domingos, sen ningún distintivo especial. A min fixéronme un traxe gris de pantalón longo para a ocasión, colocáronme un lazo na manga e un crucifixo branco colgado do pescozo, ademais do libriño devocionario de tapas nacaradas brancas e o consabido rosario tamén branco. Sentinme moi incomodo e extraño con esa vestimenta que se saía do habitual e que non me gustou nada, aínda que non me quedou máis alternativa que aceptar o que decidían os meus pais. As nenas eran as protagonistas do acto, ademais de por os seus vistosos vestidos, porque lles ensinaban uns versos dedicados a María que recitaban subidas ao paredón do atrio ou nunha plataforma portable, que era como unha cadeira alta cun respaldo para que non caese a nena, que se colocaba no medio da procesión. Esta recitación chamábana "predicar á Virxe" ou "botar o Exemplo". Tamén se lle lanzaban á Virxe pétalos de rosas brancas que levaban as nenas nunhas pequenas cestiñas de vimbias, dicindo despois de cada recitación "Flores a María!!". As copliñas eran do seguinte estilo:

Bos días amiguiña!
Donde vés tan cedo?
Veño de coller flores
Para María Inmaculada.
Flores a María!

(Terminaban lanzando un puñado de pétalos de rosas brancas á imaxe da Inmaculada).

Nena de Primeira Comuñón a mediados do S.XX

A formación académica na escola unitaria do pobo considero que era deficiente, pero no aspecto relixioso era esixente no fundamental. Ademais de saber ler e escribir, e as catro regras, debían aprenderse as oracións básicas, os mandamentos e algúns conceptos elementais do catecismo. O cura de entón D. Manolo ocupábase tamén deste labor formativo.

Neno de Primeira Comuñón en 1958

A misa e a procesión eran os actos centrais da celebración, que nesta ocasión reunía gran concorrencia de xente. No ámbito familiar non había ningunha celebración destacable, salvo talvez a comida que afacía ser como de día de festa, aínda que sen ningún invitado, nin agasallos, nin nada especial. Aínda tiven que esperar varios anos antes de ter o meu primeiro reloxo de pulseira. Na época que eu fixen a primeira comuñón comezaba a moda de encargar recordatorios na imprenta, cunha imaxe alusiva ao acto no anverso, e ao dorso a data e nome do comuñante, que logo se repartían entre familiares e coñecidos.

Recordatorio da Primeira Comuñón

Para concluír este apartado só me queda explicar que a dedicación do mes de maio a María, como o mes das flores, posiblemente tivo a súa orixe na cristianización dunha festa pagá que se celebraba nesa mesma época do ano, como ocorreu con outras moitas celebracións. Na mitoloxía romana Flora era a deusa da primavera e das flores. Celebraban a súa festividade a principios de maio, que se chamaba a Floralia, simbolizando a renovación do ciclo da vida. Esta celebración era moi popular e ía acompañada de bailes, bebidas e sobre todo profusión de flores. O nome do mes de maio deriva do nome da deusa romana Maia, que era a deusa boa ou Bona Dea, deidade asociada coa fertilidade e a maternidade. Os seus ritos celebrábanse no mes de maio e neles só podían participar as mulleres.

A confirmación

Visita pastoral do Sr. Bispo a nosa parroquia o 5 de marzo de 2017

Eu non fixen a confirmación na nosa parroquia, xa que nos mudamos pouco despois da miña primeira comuñón, aínda que si hai no meu recordo vagas imaxes dalgunha confirmación anterior. O bispo da diocese facía unha visita pastoral á parroquia cada cinco anos aproximadamente, aproveitando a ocasión para confirmar a todos os nenos que houbese pendentes desde a súa última visita.

O Sr. Bispo e os seus símbolos

Simbolos do Sr. Bispo

Aínda que non teño recordos moi precisos da cerimonia, si que en cambio lembro que se lle daba a benvida ao Sr. Bispo alzando arcos triunfais á entrada de cada aldea do camiño desde a entrada no termo da parroquia ata a chegada á igrexa. Estes arcos facíanse sobre o camiño, e entre dúas paredes, con ramas entrelazadas de xestas, loureiro, acacias ou similares. Nesas estruturas flexibles cravábanse flores silvestres propias da estación e outras ramas para realzalo e facelo máis vistoso. O Sr. Bispo chegaba en coche a Faramontaos, o lugar máis próximo á nosa parroquia con estrada. Non podo saber se nesa época xa contaba con coche propio ou viaxaba no transporte público, aínda que o máis probable é que fose en coche particular. Alí esperábao o noso párroco, subindo os dous montados dacabalo ata Requeixo, onde había un primeiro arco triunfal nas primeiras casas onde aparta o camiño para a Cancela. A xente recibíao e aplaudía, dando o bispo a súa bendición aos presentes. Creo que na Torre había outro arco, que se repetía á entrada ao atrio da igrexa.

Cerimonia da Confirmación

O noso párroco de entón D. Manolo, que normalmente usaba sobre a súa cabeza unha boina negra, levaba nas ocasións especiais un chapeu de tella con copa redonda que ía rodeada por un cordonciño dobre de seda cun nó e dúas pequenas borlas á esquerda. O bispo levaba sobre o seu solideo ou bonete de cor púrpura, o chapeu tamén de tella pero co distintivo púrpura do seu cargo. Chamaba a atención á xente do pobo o brillante e gran anel de ouro na súa man dereita, así como a gran cruz, tamén de ouro, que pendía sobre o seu peito. Nas cerimonias o seu rango completábase con todos os símbolos propios da súa posición eclesiástica, levando a mitra sobre a súa cabeza e o báculo na súa man esquerda.

Cerimonia da Confirmación

O acto da confirmación tiña a súa propia notoriedade polo excepcional da visita e o rango da mesma, que se vía incrementada polas pezas cerimoniais do Sr. Bispo. Lucía nesta ocasión con todo esplendor a mitra, o báculo e o rechamante anel co rubí vermello e a gran cruz pectoral. Repito que os meus recordos da cerimonia son practicamente nulos, pero hei de supoñer que se pronunciaba o habitual sermón, impartido neste caso polo Sr. Bispo. Os que se ían a confirmar, que ocuparían os primeiros lugares da igrexa, chegado o momento, e previa presentación dos mimos ao Sr. Bispo por parte do párroco e padriño ou madriña, farían profesión da súa fe cristiá renovando as promesas do bautismo. Contestarían afirmativamente, e de forma conxunta, a unha serie de cuestións relacionadas coa súa profesión de fe cristiá que lles preguntaría o bispo. A continuación chamaríase a cada un individualmente para ir pasando polo reclinatorio situado enfronte do bispo, quen fai unha cruz sobre a fronte do confirmado co dedo polgar mollado no santo crisma, impoñendo a súa man sobre a súa cabeza dicindo:

Xosé (o nome de cada confirmado), recibe por este sinal o Don do Espírito Santo.
Ao que o confirmado responde Amén.
Continúa a misa ata o final, previa comuñón de todos os confirmados.

Cerimonia da Confirmación

Hai que dicir que debe estar presente o padriño ou a madriña do confirmado, o cal durante a imposición do crisma pon a man sobre o seu ombreiro. Este padriño ou madriña adoita ser unha única persoa elixida polo párroco, facendo esa función para todos os confirmados. Hai que facer notar que hoxe en día cada confirmado pode levar o seu propio padriño ou madriña, que tamén se afai que sexa o mesmo que actuou no bautismo, aínda que non é necesario que cumpra esta condición.

Cerimonia da miña Confirmación en 1966

As fotos que ilustran este post pretenden ofrecer unha imaxe gráfica dos distintos obxectos e cerimonias que nos acheguen á época evocada. Algunhas son propias do meu ámbito familiar e outras foron tomadas da web, sen que poida precisar a súa orixe. En calquera caso agradezo aos autores das mesmas a súa inestimable contribución a manter o pasado presente na nosa memoria actual.