A Emigración estacional ou temporal - 1/2 - Quincalleiros, afiadores, cerralleiros

A Emigración estacional ou temporal - 1/2 - Quincalleiros, afiadores, cerralleiros

(A extensión que finalmente ten este artigo fai aconsellable dividilo en dúas partes).

Para ler o artigo completo clicar en "Seguir leyendo" que figura a continuación.

Os escasos recursos económicos xerados por unha economía de subsistencia dos habitantes das aldeas da nosa parroquia, fundamentada no autoconsumo, obrigaron aos seus moradores para buscar recursos complementarios ás súas rendas agrarias con ingresos monetarios xerados por algunha outra actividade. Esta situación era xeral en toda a contorna rural galega.

A orografía accidentada das zonas montañosas, con escasas chairas aptas para unha produción rendible, a súa baixa calidade dende o punto de vista produtivo, o minifundismo levado ao extremo de facer inviable a subsistencia familiar co exclusivo produto das explotacións, o exceso de poboación e outros factores xa tratados noutras entradas deste blogue, conducían a unha economía de pura subsistencia, que para algunhas familias numerosas nin sequera aseguraba a alimentación de todos os seus membros.

A válvula de escape a esta situación de penuria económica foi sempre a emigración. Nalgúns casos esta emigración era por longos períodos ou definitiva, como ocorría cos que emigraban a América. Noutros casos era temporal, como complemento á renda familiar, ocupando só algúns meses ao ano. Esta é a emigración temporal da que hoxe vou tratar neste artigo.

As actividades desenvolvidas durante estes desprazamentos temporais a outras terras eran de tipo ambulante. Isto quere dicir que non supoñían un traballo en réxime de asalariado nunha industria, ou para un só empresario en exclusiva, senón todo o contrario. Estes traballadores actuaban de forma autónoma, ofrecendo unha serie de produtos ou servizos a cambio dunha contraprestación económica por parte dos clientes ocasionais que conseguían. Estas actividades consistían fundamentalmente no exercicio da venda ambulante de quincalla, así como os servizos realizados por afiadores, paraugüeiros, cerralleiros, capadores e segadores, que considero foron os máis representativos durante moitos anos. Ata onde eu sei, estes traballos prestáronse na primeira metade do século XX e ata ben entrados os anos 60, aínda que algúns deles teñen unha tradición de varios séculos. Eran oficios que non requirían unha gran aprendizaxe, pero si exixían un gran esforzo na súa execución polas duras condicións en que se exercían.

Os quincalleiros

Quincalla vén da palabra francesa "quincaille" e é definida polo dicionario da RAEL como "Conxunto de obxectos de metal, xeralmente de escaso valor, como tesoiras, dedais, imitacións de xoias, etc."

Escultura de quincalleiro obra de Florencio de Arboiro - Exposición permanente de San Estevo de Ribas do Sil.

A forma de entrar na profesión era a través dunha aprendizaxe que se adquiría acompañando a un amo máis experimentado (o naceiro) que xa exercera a profesión por moitos anos. Despois de que os rapaces terminaban a escola, entre os doce e os catorce anos, xa empezaban a traballar nos labores agrícolas, afrontando traballos cada vez máis pesados a medida que se desenvolvían fisicamente. A familia procuraba introducilos canto antes no traballo para que achegasen algúns recursos, sempre escasos, na economía familiar. Hai que dicir que xa dende unha idade ben temperá, desde os oito ou nove anos, axudaban en certas tarefas domésticas diarias, como eran o carrexar leña para o lume, buscar auga á fonte, pastorear coas vacas, levar a comida ao campo ao seu pai e similares. Así pois, cando chegaban aos quince ou dezaseis anos xa a familia procuraba quen puidese levalos de criados para que aprendesen unha profesión e abrísenlle os ollos á vida e, como se dicía entón, espabilaran.

Aínda que eu non o vin, teño lido que en épocas anteriores xa desde os oito ou nove anos saían de criados a percorrer o mundo cos seus amos. Dende logo non eran tempos para exceso de proteccionismo nin sensibelerías. Eran as nais as que procuraban a quen puidese levalos como criados para que espabilaran, aprendesen a gañarse a vida e fixésense homes. Hai que dicir que era unha aprendizaxe sen retribución de ningún tipo, salvo a comida e algunha propina se eran eficientes e espertos. Cando xa ían aprendendo os segredos da profesión vendían a mercadoría do amo, recibindo xa algunha compensación, ata que finalmente independizábanse e traballaban pola súa conta. Isto xeralmente adoitaba ocorrer unha vez cumprido o servizo militar e cando empezaban a pensar en ter noiva e formar unha familia. Evidentemente necesitaban aforrar anteriormente para comprar a mercadoría que haberían de vender e facer fronte aos gastos ata empezar a xerar ganancias. Tamén había algúns máis inquietos e ambiciosos que se independizaban antes, xa aos 18 anos, aínda que tiñan que ter recursos para comprarse a caixa e enchela de xénero, o que tampouco estaba ao alcance de todos se non era coa axuda da familia.

Foto de quincalleiros nos anos 40s por terras de Castela - O da esquerda é meu pai.

O quincalleiro levaba ao lombo unha pesada caixa de madeira suxeita por unha correa de coiro e unha maleta na man. Esta caixa tiña uns compartimentos interiores para clasificar algúns produtos. Adoitaban levar agullas, fíos, botóns, tesoiras, lentes de vista cansa, algo de bixutería, produtos de afeitado, pedras de chisqueiro, navallas, tesoiras, mesmo reloxos nos últimos tempos e obxectos similares, pero todos de pequeno tamaño. Percorrían os pobos co berro de Platero!!!... Agullas, fíos, lentes, pendentes!... Platero!!. Ofrecendo os seus produtos que tamén pregoaban en voz alta. Hai que situar esta profesión nun momento no que non había comercios en todos os pobos e onde as distancias entre poboacións en Castela eran moi grandes e sen medios de transporte accesibles. A oferta de certos produtos prácticos de necesidade inmediata na porta da casa resolvía un problema puntual sen ter que esperar a un desprazamento á vila ou cidade máis próxima. Tamén acudían os quincalleiros ás feiras comarcais onde expoñían os seus produtos, situación máis cómoda que o desprazamento a lugares moi distantes. Os desprazamentos entre poboacións facíanse a pé, posteriormente xa incorporaron a bicicleta, para pasar logo á moto e xa moi finalmente á furgoneta. Estes novos medios de transporte permitían ampliar a gama de produtos ofertados e conseguintemente aumentar tamén os ingresos. En tempos máis remotos, antes da chegada do ferrocarril, auxiliábanse tamén dunha cabalería.

Foto de caixón de quincalleiro - Exposición permanente de San Estevo de Ribas do Sil

A zona onde tradicionalmente adoitaban desprazarse os quincalleiros era a Castela, o que hoxe en día é a comunidade de Castela-León, aínda que tamén abarcaban a zona de Asturias e mesmo o interior de Galicia. Cada un especializábase nunha zona, de forma que coñecían as necesidades de cada lugar e a súa distribución xeográfica para seguir unhas rutas xa establecidas previamente pola súa propia experiencia. Na meseta castelá a distancia entre poboacións é considerable, existindo grandes leiras onde os caseiros vivían afastados dos poboados, sendo tamén un bo mercado para os seus produtos.

O seu traballo era de puro comercio, comprar e vender, polo que debían de desenvolver o seu instinto comercial e tentar intermediar en todo aquilo que cresen que era unha oportunidade para gañar algunhas pesetas. Se xurdía a oportunidade compraban algunhas moedas de prata antigas, que a xente gardaba nas súas casas ou que aparecían despois de moitos anos escondidas nalgún lugar. A prata vendíase ben e era unha oportunidade para gañarse algúns pesos.

Castela era, e segue sendo, unha zona cerealista gran produtora de trigo e de centeo. Nalgunhas espigas de centeo nace un fungo coñecido como cornello, "cornezuelo" en castelán, aínda que tamén é coñecido nalgunhas zonas como "dentón", que ten a forma dun corniño negro. O cornello contén un alcaloide chamado ergotina que era usado na industria farmacéutica, sendo exportado aos Estados Unidos, Inglaterra e Alemaña. Os maiores produtores mundiais eran Rusia e Polonia que fornecían a maior parte da demanda mundial. Debido aos numerosos conflitos bélicos europeos nos que estes países víronse envolvidos ao longo da primeira metade do século XX, a oferta con esa orixe desaparecía, orixinando flutuacións de prezo considerables. O último gran reponte do prezo do cornello foi ocasionado pola guerra de Corea a comezos dos anos 50, onde alcanzou o prezo de 700 pesetas o quilo, importe considerable nesa época.

Foto de caixóns de quincalleiro transportados nunha cabalería - Exposición permanente de San Estevo de Ribas do Sil

Sempre atentos a calquera ocasión de gañar algúns pesos, viron a oportunidade de comprar o cornello en Castela e vendelo aos almacenistas exportadores que estaban en Galicia. Esta intermediación proporcionou uns ingresos adicionais aceptables, porque se comerciaba con maiores cantidades e non o menudeo da quincalla. Lamentablemente este negocio durou pouco tempo, xa que parece ser que se sintetizou o elemento activo, obtendo o produto de forma química sen recorrer ao cornello. Hai que dicir que este produto moído xunto co gran de centeo era perigoso para a saúde dándose o caso de poboacións afectadas polo seu consumo involuntario, ocasionando alucinacións graves e mesmo mortes.

Graos de cornello

Grao

 de cornello ou dentón

O Instituto Bio-Quimico Miguel Servet, S.L., xerme da empresa farmacéutica Zeltia, fundada en 1939, xurdiu para transformar en España certas materias primas que eran exportadas, aínda que logo importábanse os produtos resultantes. O cornello foi un dos seus primeiros produtos transformados. Os preparados do cornello usábanse para combater a hemicrania e o glaucoma. Co tempo Zeltia converteríase nunha gran empresa farmacéutica de proxección internacional.

Cornello

O traballo era duro polas condicións climáticas extremas, frío xeadeiro no inverno e calor extrema no verán. Nos días de choiva o barro adheríase ás botas ou á roda da bicicleta imposibilitando case o desprazamento. Se a poboación onde traballaban era grande, entón podían atopar unha pousada onde durmir en cama e comer quente, polo menos á hora da cea. Se facían unha ruta dunha semana ata retornar ao punto de partida, os pobos polos que ían traballando eran pequenos, non tendo pousadas propiamente ditas. Nestes casos debían conformarse con durmir nalgunha casa do pobo que alugaba algunha habitación ou mesmo nalgún celeiro o alpendre onde a cama era o duro chan. Para estes casos ían provistos dun colchón a modo de saco de durmir. Este colchón era unha simple funda de tea que enchían de palla para que servise de colchón para pasar a noite e que á mañá seguinte baleirábase de novo. A única comida cociñada diaria que facían era a da cea, na pousada ao terminar a xornada, e que consistía en sopa castelá, que é unha sopa de allo e pan, cordeiro guisado con patacas, un par de ovos ou o que houbese na fonda, aínda que en calquera caso sempre modesto. A comida do mediodía facíase sobre a marcha cunha lata de sardiñas, pan e viño. As ganancias non eran moitas, de forma que se se pretendía aforrar había que economizar en comodidades e caprichos.

Foto de quincalleiro que figura na exposición permanente de San Estevo de Ribas do Sil

Todo vendedor debe coñecer que a clave do éxito é a constancia. Levantarse cada mañá ao amencer e emprender o camiño en busca do cliente, sen desmaiar na ilusión e sen desmoralizarse por un mal día. O día seguinte sempre pode ser mellor.

As súas tempadas de traballo adoitaban abarcar dende febreiro ata xuño e dende setembro a Nadal. A maioría dos quincalleiros procedían da zona que vai desde San Pedro de Rocas (Esgos) pasando por Armariz, Loña, Santa Cruz e ata Cerreda.

Hai que sinalar que a escola da venda de quincalla, vivida desde moi novos, permitiu a moitos deses quincalleiros ir aprendendo, evolucionando e adaptándose aos novos tempos. Aqueles que se sacrificaron aforrando, sufrindo mesmo privacións, conseguiron crearse un pequeno capital que lles permitiu financiar o establecemento dun pequeno negocio en vilas grandes ou cidades. Hai numerosos casos de vendedores ambulantes que estableceron negocios de reloxería, xoiería e bixutería, tendas de roupa, artigos para o fogar e similares, así como negocios de intermediación entre os fabricantes e as tendas, como son os maioristas ou almacenistas dunha determinada gama de produtos.

Os afiadores

Se unha profesión identifica o traballo ambulante, esa é a de afiador, sen dúbida a imaxe máis tópica do galego ambulante polo mundo. A orixe da maioría deles sitúase no noso municipio de Nogueira de Ramuín, no lindeiro do Pereiro de Aguiar e a zona de Castro Caldelas, así como Montederramo, Rabal e San Xoán de Río. Ourense é coñecida como "A terra dá chispa" xa que é identificada como a orixe destes ambulantes trotamundos, cuxa imaxe é xa un aceno de identidade universal. Aínda que na nosa parroquia non foron moitos os que se dedicasen a esta profesión, polo menos nos anos en que eu recordo, sí que os houbo máis antigamente. O meu avó paterno estivo a afiar nos Estados Unidos alá polos anos 20 do século pasado, como contarei cando escriba sobre a emigración a América.

A roda de afiar ou tarazana na súa versión tradicional

A maioría dos que poidan ler este artigo posiblemente xa coñezan o que vou escribir sobre a profesión de afiador, talvez mesmo moito mellor que eu. O que eu pretendo é plasmar nun relato as miñas propias vivencias e recordos dunha época na que eu era neno e que se están esquecendo polo rápido avance da globalización. Por outra banda, hai outra xente descendente de emigrantes e afastados da Galicia dos seus devanceiros, que xa non están tan familiarizados con estes personaxes trotamundos que chegaron aos máis afastados e insospeitados lugares do planeta.

A maioría dos afiadores exercían a súa profesión nunha zona determinada, regresando periodicamente á súa casa na aldea para atender as tarefas agrícolas, de igual modo que os quincalleiros, pasando en Castela ou outras rexións españolas os meses invernais e de primavera. As épocas de retorno coincidían cos labores de recolección no agro, colaborando coa familia neses traballos. Outro retorno podía producirse antes do Nadal, para gozar da mata e evitar un período de frío extremo e pouco traballo, aínda que isto só era posible se traballaban en zonas próximas a Galicia. Tamén os había que rompían lazos coa súa terra seguindo un camiño sen fin, nun periplo aventureiro que duraba anos, coñecendo lugares afastados, outras culturas, outras xentes, cun espírito claramente aventureiro. O común a todos eles era a roda de afiar e o seu inseparable chifre co que chamaban a atención dos posibles clientes. Facíano soar de forma máis ou menos melodiosa, dependendo do sentido musical de cada un, á vez que pregoaban: Afiador!!, Afíanse coitelos, tesoiras, navallas! Afiador!! Repetindo o acorde co chifre.

O chifre co que os afiadores anunciaban a súa presencia .Este da foto pertenceu ao meu avó Manuel

O chifre era un instrumento musical, con 12 buracos de distinta profundidade, para producir distintos sons da escala musical, ao facer pasar o aire a presión polo seu bordo mentres se deslizaba verticalmente sobre o beizo inferior. Estaba construído en madeira de buxo e tiña forma de cabeza de cabalo, ou outro motivo, dependendo do artesán que o facía. A fotografía que adxunto corresponde ao chifre que foi do meu avó, un dos poucos recordos seus que puiden conservar e tamén un dos máis queridos.

O afiador namorado
Fixo do chifro un coitelo
Sete notas en escala,
Sete aguzados aceiros,
E fixo sete feridas
No corazón do silencio.
(Serafín Gómez Pato - Romance do afiador namorado)

Monumento ao afiador erixido en Luintra - Nogueira de Ramuín

O instrumento de traballo do afiador era a roda de afiar ou tarazana, ou toura, en barallete. Consiste ésta nunha estrutura de madeira de nogueira cunha roda grande e un pedal que a move por medio dun cegoñal. O xiro desta roda move unha correa que transmite o movemento a outro eixo que vai provisto das moas de afiar, que ao virar a alta velocidade permiten o amolado ou afiado dos utensilios de ferro ou aceiro. Adoitan ter dous discos de distinto grosor de gran. Un máis groso para desbastar e outro máis fino para puír e asentar, aínda que tamén os hai de madeira para un mellor asentado en pezas máis delicadas. A tarazana ten unha pequena bigornia e un pequeno caixón onde o afiador garda as súas outras ferramentas, moi limitadas, como pode ser unha lima, tenaces, martelo pequeno, pasadores para as tesoiras, arame e algunha outra. Non podemos esquecer que ao mesmo tempo que afiaba, en xeral tamén arranxaba paraugas. Os antigos paraugas tiñan unhas variñas metálicas que podíanse romper ao oxidarse ou desprenderse o arame que as suxeitaba ao mango central. O recompoñer algunha destas roturas ou botar unha coroiña na cima da tea do paraugas, lugar por onde adoitaban romper, tamén era outro traballo habitual ao alcance dos que fosen habilidosos.

Escultura do afiador de Luintra

 A tarazana inicialmente transportábana ao ombreiro, logo introducíuselle unha mellora que permitía que fose rodando sobre a roda grande e empuxada coma se fose unha carretilla. Dada a natureza ambulante do traballo, e o aparatoso do transporte da súa ferramenta, pouco máis podían carrexar con eles, salvo unha manta e un pequeno zurrón para levar unha muda de roupa e a comida para as xornadas de camiño. Non é de estrañar entón a aparencia descoidada e o aspecto de vagabundos que presentaban, colaborando á tópica imaxe do galego bruto, sucio, desconfiado e inculto, cualificativos inxustificados a maioría das veces.

Poster da película-reportaxe sobre o traballo dos afiadores

Este traballo, como por outra banda todos os oficios populares e ambulantes, non requiría unha gran especialización. Cunhas poucas semanas de práctica, tendo bo pulso e sentido espacial, podíase traballar sen problemas. Outra cousa distinta era aprender as habilidades do oficio e desenvolver a astucia precisa para sobrevivir nunha contorna descoñecida, ás veces hostil, e sempre rodeado de picaresca. Esta aprendizaxe adquiríase acompañando a un amo (ou naceiro) durante varios anos como criado (mutilo). Os criados que levaba o amo encargábanse de recoller as pezas para afiar e logo devolvíanas aos seus propietarios cobrando o servizo, atendían ao seu amo e mesmo mendigaban a comida. En moitos casos esta loita pola vida empezaba á temperá idade de doce ou catorce anos, aínda que en épocas anteriores esta iniciación ocorría mesmo con nove ou dez anos, afastados da familia, carentes de afecto e loitando pola supervivencia entre os seus propios compañeiros de máis idade. A moralidade e integridade do amo condicionaba a que habería de ser a personalidade e moralidade dos seus criados na súa idade adulta.

Bicicleta adaptada como roda de afiar.

Froito do progreso e do enxeño foi a substitución da tarazana por unha bicicleta adaptada como ferramenta de afiado. Esta evolución supuxo unha mellora substancial na comodidade do traballo. A adaptación da bicicleta permitía que, pedaleando sobre a mesma, transmitíaselle a forza dos pedais, por medio dunha polea, ao eixo no que estaban os discos de afiado. A bicicleta inmobilizábase elevando a roda traseira sobre uns soportes, o que permitía que ao pedalear, en lugar de facer virar a roda traseira coa cadea, outra cadea movese o eixo coas moas de afiado. Este avance foi moi importante na profesión; facendo o desprazamento entre poboacións moito máis cómodo e executando o traballo con moito menos esforzo. A parte negativa desta innovación foi a perda do encanto que supuxo a desaparición dunha ferramenta tan singular, tradicional e distintiva como é a tarazana. O seguinte paso evolutivo foi case inmediato, consistindo na adaptación a unha moto do anterior mecanismo desenvolvido para a bicicleta. O esforzo humano quedou eliminado tanto nos desprazamentos como na execución do afiado.

Moto adaptada como roda de afiar.

A continua itinerancia do afiador talvez póidase explicar pola propia natureza do seu traballo. Chegado a un pobo, pregoado os seus servizos e afiados todos os instrumentos ou ferramentas posibles, tardarán bastante en volver requirir outro afiado, así que non queda outra alternativa que seguir adiante ata a seguinte poboación. As saídas temporais, como complemento da renda da terra, terminaban cando, sendo xa demasiado maiores para a dureza deste traballo e os fillos xa autosuficientes na vida, quedaban definitivamente na súa casa da aldea atendendo os seus cultivos. Outros, máis novos, continuaron percorrendo o mundo co seu andar aventureiro e nómade sen destino determinado. Finalmente outros, cun espírito máis emprendedor e outras aspiracións, terminaban asentado a cabeza nunha vila ou cidade abrindo unha tenda de coitelería e taller de afiado. A profesionalidade alcanzada despois de anos de traballo, axudados dunha maquinaria máis moderna e precisa, permitiulles afrontar traballos de maior calidade e mellor retribución, como son o afiado de instrumentos de corte de carnicerías e mercados de peixe, cociñeiros, restaurantes, e mesmo bisturís cirúrxicos. Estes negocios nalgúns casos sobreviviron ao fundador, continuando a profesión os seus fillos e netos xerando unha auténtica dinastía de afiadores e coiteleiros.

Interesantes artígos sobre un fabricante de rodas de afiar e un afiador trotamundos da nosa parroquia.

O diario La Región de Ourense de data 18 de abril de 1963 publicou unha entrevista a Antonio Álvarez Graña, un afiador nado en Armariz en 1880. Na entrevista di que empezou a súa profesión aos 10 anos, cando acompañou ao seu pai, afiador experimentado, a Brasil, como mutilo (criado), para iniciarse na profesión. Anos máis tarde, xa adulto, regresou a España. Pronto sentiu de novo o ansia de aventura e ao pouco tempo retornou a América, aínda que esta vez o destino foi Cuba. Percorreu toda a illa exercendo o seu traballo de afiador durante varios anos. Nun certo momento sentiu a morriña da súa terra e retornou ao seu pobo. Pronto o seu instinto nómade empuxouno de novo aos camiños para percorrer mundo. Nesta ocasión as súas andanzas transcorreron por gran parte da península, incluído Portugal. Despois doutra paréntese na súa casa aínda volveu unha vez máis ao Brasil onde permaneceu por varios anos na zona de Sao Paulo e o estado do Mato Grosso. Finalmente volveu á súa terra definitivamente con case oitenta anos que é cando concedeu a entrevista que estou a comentar na que conta as súas vivencias e correrías polo mundo. Considero que este exemplo de vida de trotamundos non é o normal na profesión, pero tampouco un feito illado. Este espírito aventureiro e curioso explica que se puideron ver afiadores ao longo e ancho do mundo.

Cadro O Afiador Rueiro, obra de Antonio de Puga, pintor orensán, cara a 1650

A profesión de afiador debe estar asentada na nosa terra dende moi antigo. Un bo documento gráfico é o cadro que se atopa no museo de L'Hermitage de San Petersburgo en Rusia, titulado "O afiador rueiro", pintado polo artista ourensán Antonio de Puga cara a 1650. Tamén Goya reflectiu a profesión nun dos seus cadros, "O Afiador", cara a 1790, que se atopa no museo de Belas Artes de Budapest. É especialmente interesante o cadro de Antonio de Puga, xa que ao ser ourensán, posiblemente pintou unha escena que para el sería moi familiar. Podemos apreciar que a ferramenta de afiar xa empregaba a mesma técnica de hoxe en día do pedal e o cegoñal para facer virar a roda de afiar.

Cadro atribuido a Goya titulado O Afiador, cara a 1790

Un dos artesáns de máis longa tradición na fabricación de rodas de afiar foi Emilio Pato Rodríguez, de Liñares, que comezou a fabricalas en 1910 nesa poboación. Posteriormente en 1936 trasladouse a Ourense onde continuou a actividade na avenida Buenos Aires. Nunha entrevista concedida ao diario La Región manifestou ser o primeiro en construír unha tarazana que rodaba sobre a súa roda empuxándoa como una carretilla, sen ter que portala ao ombreiro. Tamén introduciu a mellora técnica de instalar un rodamento a bólas no eixo da roda para aumentar a velocidade da mesma e facilitar o seu transporte. Unha roda ten un peso que debe ser inferior a 25 quilos e a súa vida media é duns dez anos, aínda que dependendo do trato recibido a súa vida útil pode ir dos 5 aos 25 anos.

Diversas esculturas de Florencio de Arboiro tendo o afiador como motivo de inspiración

Hai xa algúns anos que existe unha exposición permanente de rodas de afiar no mosteiro de San Estevo de Ribas do Sil, reconvertido hoxe en Parador Nacional de Turismo. Hai xa algúns anos tiven a oportunidade de coñecer a Florencio de Arboiro, escultor, apaixonado coleccionista e restaurador de rodas de afiar, ademais de descendente de afiadores. No seu pobo natal de Arboiro (San Xoán de Río) creou o museo Casa dás Rodas, que aínda non tiven oportunidade de visitar, pero que sen dúbida espero facelo en breve convencido de que pasarei uns momentos inesquecibles. Informáronme que o museo conta con máis de duascentas rodas de afiar, ademais doutras ferramentas propias dos afiadores e outros oficios tradicionais. Declárome admirador do seu estilo de escultura, realizada en bronce, tanto na súa vertente estética como temática. Unha gran parte da súa obra recolle escenas e personaxes populares da nosa contorna executando traballos ambulantes e agrícolas tradicionais, así como recreacións da fantasía e maxia popular. O seu traballo constitúe un auténtico estudo etnográfico da nosa terra. Adxunto varias fotos tomadas na súa exposición para ilustrar algunha das profesións que aquí estou a tratar.

http://florencio-de-arboiro.com/coleccion-de-rodas/

Poster anunciador da casa-museo A Casa das Rodas en San Xoán de Rio

Hai xa moitos anos lin unha novela que aínda recordo vivamente nalgúns dos seus detalles, titulada "A saga dun Afiador", de Xosé Fernández Ferreiro, nacido en Espartedo (Nogueira de Ramuín) en 1931. É unha obra chea de crueza e realismo, que retrata a vida dos afiadores a comezos do século pasado. Para os que afortunadamente non vivimos eses tempos tan difíciles, pero que sentimos curiosidade por coñecelos para saber como chegamos ata aquí, esta obra é realmente ilustrativa. Xosé Fernández Ferreiro, xa falecido en 2015, foi xornalista e membro da Real Academia Galega. En Luintra erixíuselle un monólito en recoñecemento ao seu labor.

Monolito erixido en Luintra en homenaje a Xosé Fernández Ferreiro

A profesión de afiador non foi exclusiva de Galicia. A necesidade de afiar os instrumentos de ferro usados para o corte foi unha constante para a humanidade. Unha vez fabricados estes obxectos era necesario mantelos en bo estado de uso, función para a cal xurdiu a profesión de afiador. Hai rexistros históricos que indican que xa no século XIII existían gremios de coiteleiros e afiadores en París. A profesión de afiador foi exercida tradicionalmente de forma ambulante, procedendo os seus membros de rexións montañosas cunha economía agrícola pobre. En Francia proviñan fundamentalmente de Auvergne e Pyrénées, e en Italia do Trentino. Hai quen pensa que a profesión de afiador foi introducida en España, e máis concretamente en Galicia, polos franceses. Eu inclínome a pensar que o principio do instrumento do afiado, tal como píntanolo Antonio de Puga, puido ser introducido en España a través do Camiño de Santiago, como tantos outros adiantos europeos na Idade Media, aínda que a posterior evolución seguiu camiños separados. De feito, o deseño da roda de afiar ou tarazana, considero que é unha creación dos nosos artesáns. Outros mecanismos de afiado europeos, especialmente a finais do S. XIX e primeira metade do S. XX, eran substancialmente diferentes á roda de afiar que fixo tan famosos aos nosos afiadores ao longo e ancho do mundo.

Os Cerralleiros

Mostra de traballo de reparación de roturas en porcelana feito por zarralleiros

Outra profesión ambulante realizada por xente da nosa parroquia foi a de zarralleiro ou cerralleiro. Ocupábanse de reparar os potes e caldeiros de ferro ou chapa, botando parches nos buracos producidos polo óxido despois de moitos fregados e anos de uso, e mesmo substituíndo completamente a base das cazolas de porcelana con chapa nova. Era sorprendente ver que con tan poucas ferramentas e sen ningún tipo de soldadura, soamente con anacos recortados de folladelata e uns cravos remachados conseguían reparar e facer novamente utilizable un deses grandes potes de ferro. Reparaban mesmo pezas de louza rota, practicando uns buracos coa parafusa, instrumento primitivo que fai as veces do berbequí, e axustándose dunha especie de grampas que fabricaban eles mesmos con arame, sen ningún tipo de cola. Tamén se ocupaban de reparar paraugas, tal como tamén facían os afiadores. En definitiva eran expertos en arranxar calquera obxecto de ferro ou chapa do fogar.

Parafusa - Ferramenta precursora del berbequí - Normalmente eran mais primitivas ca que está na foto.

A súa itinerancia, costumes e tempadas fóra de casa eran as mesmas que para os afiadores. Tamén o argot falado ou barallete era o común para todos os ambulantes da nosa zona de Ourense. Son menos coñecidos que os afiadores porque eran menos en número, a súa zona de traballo era máis limitada, e porque os afiadores tamén facían a parte máis sinxela do seu traballo, como era a faceta de arranxar os paraugas. Era un traballo máis difícil que o de afiador polo que tamén estaban mellor pagos. As súas reparacións nunha mesma casa podían levar varias horas, ocupando media xornada ou mesmo unha xornada completa, polo que xeralmente cobraban o seu traballo "a mantidas", é dicir coa comida incluída, comendo a comida ofrecida pola casa na que facían o traballo.

Barallete

Moitos dos nativos da nosa parroquia xa coñecerán que é o barallete, e mesmo usarán algunha das súas palabras, con todo, para os forasteiros seguramente será algo totalmente descoñecido.

Epitafio no sepulcro de Xosé Ramón Fernández Oxea (Ben-Cho-Sey)

O barallete é un argot gremial, falado polos galegos ambulantes, especialmente afiadores, quincalleiros, zarralleiros, capadores e demais oficios itinerantes. Consta dun considerable vocabulario, estimado nunhas 1.000 palabras, aínda que como non está normalizado non se pode fixar con precisión a súa extensión. Algúns estudosos cífrano en 800 palabras mentres outros falan de 1600. En calquera caso é unha cifra considerable para ser un simple argot gremial. Hai estudos en marcha que irán depurando o seu contido para eliminar aparentes duplicidades ata chegar definitivamente á súa catalogación final. A culminación deste traballo constituirá unha importante achega ao patrimonio cultural da nosa terra. A finalidade deste argot era que os iniciados na ambulancia galega non fosen entendidos por outras persoas próximas cando falaban entre eles. Esta linguaxe consiste en falar en galego pero substituíndo certas palabras do galego normal, polas propias do barallete. O resultado é unha conversación totalmente inintelixible para todos, salvo para os integrantes do gremio.

A decadencia das profesións ambulantes, practicamente desaparecidas, está a abocar tamén á desaparición desta variante lingüística. Afortunadamente recompilouse un extenso vocabulario que permitirá conservar esta lingua para quen no futuro interésense no seu estudo. Incorporo o seguinte link, onde consta un vocabulario reducido do barallete, unhas 250 palabras, por se alguén ten curiosidade en ampliar a información que aquí estou a facilitar.

https://gallegosporelmundo.wordpress.com/2010/01/16/barallete/

É de destacar a meritoria achega de Xosé Ramón Fernández Oxea ao estudo dos costumes, folclore, celebracións, e en xeral o modo de vida da nosa comarca. Este escritor e investigador tamén é coñecido polo seu pseudónimo Ben-Cho-Sey. Entre outros estudos e funcións laborais desempeñadas na súa dilatada vida profesional, hai que destacar a ocupación da praza de mestre na parroquia de Santa Marta de Moreiras, do municipio do Pereiro de Aguiar, entre 1925 e 1935. Froito desta estancia de case dez anos nesa parroquia, relativamente próxima á nosa, foi a publicación do libro "Santa Marta de Moreiras, Monografía dunha parroquia ourensán (1925-1935)", que foi publicado en 1968. Dentro do estudo dos seus costumes e tradicións tivo oportunidade de coñecer a afiadores e as súas familias, orixinarios e residentes nesa parroquia, documentándose do seu argot particular, o coñecido barallete. En 1987 a Deputación Provincial de Ourense - Concello de Nogueira de Ramuín, publicou a súa obra "O Barallete" onde recolle un vocabulario de preto de 900 palabras.

Paso a escribir unha frase en Barallete:

Os arreadores garipos percorreron ou redondo arreando facorrias e trinquetas, deixando trasufa a súa querantada chaira e unha belena oretando pólos mireos, ás veces súa bata, outras veces súa belena. Empezaban ou seu maquino ao amencer e non descansaban ata a hora da tiza.

Tradución: Os afiadores galegos percorreron o mundo afiando coitelos e tesoiras, deixando atrás a súa querida terra e unha muller chorando, ás veces súa nai, outras veces súa muller. Empezaban o camiño ao amencer e non descansaban ata a hora da comida. 

Anexo I - Transcripción del artículo aparecido en el diario La Región al que me he referido al hablar de los afiladores, ya que en la foto es ilegible. 

Antonio Álvarez Graña, afilador trotamundos – La Región, 18-04-1963, p. 6 

Alto, de complexión atlética, aspecto vigoroso y rebosante de salud pese a sus muchos años. Muestra al reírse una dentadura grande y compacta. Lucía la barba de una semana por los menos. Es de Armariz (Nogueira de Ramuín) y afilador, por supuesto. Nació en el año 1880. Se llama Antonio Álvarez Graña.

Al cumplir los 10 años emigró al Brasil en unión de su padre, veterano afilador como “mutilo” (criado), para iniciarse en la profesión. Transcurridos varios años – ya maestro consagrado – Antonio regresó a sus lares. No habría de pasar mucho tiempo cuando emprendió por segunda vez el salto del “charco”, en esta ocasión en dirección a Cuba.

Compañera inseparable de sus viajes fue la “tarazana”, (rueda de afilar), hoy guardada como un preciado recuerdo. Durante su permanencia en la isla del Caribe recorrió las provincias de Santa Clara, Matanzas, Camagüey y la Habana. Pasaron años. De pronto sintió deseos de volver de nuevo a su “meixua” (casa), para proporcionar a su familia “brote” (pan). Cortísima estancia porque el ansia de conocer lo desconocido le dominaba. Sin embargo, en esta salida Antonio limitó sus correrías a las regiones de León, Extremadura, Asturias y Andalucía, luego iría en su caminar hacia el norte vasco por Ciudad Real, Toledo, Guadalajara, Soria, Burgos y Vitoria. Atrás quedaban los kilómetros andados, salpicados quizá de múltiples anécdotas. El afilador fue cerrando el circuito para recalar nuevamente en su casa. Lo de siempre, descanso, pero breve. Y vuelta a dar “marcha” a su rueda de afilar. Destino Portugal. El “vehículo chispeante” recorre las comarcas de Douro, Alentejo, Coimbra, Braga, Santarem, Porto, Lisboa y Chaves. Durante esta gira se encuentra con con numerosos “naceiros” (afiladores).

-¿Cómo pasaban el tiempo entre ustedes?
- Íbamos “as tolas” (tabernas) para saborear el exquisito “mouga” (vino) de Oporto. Por cierto que los “viveques” (lusitanos) decían que su vino no admitía “oreta” (agua).
-¿Concluyó su aventura en Portugal?
-Vine a mi casa y después de estar en ella algún tiempo marché al Brasil. Tenía por aquel entonces 68 años.
-¿Regiones recorridas en el Brasil?
-Toda la de Sao Paulo y toda la zona montañosa del Mato Grosso. Aquí me hice simpático a varias colonias extranjeras y para ellas estuve trabajando varios años.
-¿Cuándo dejó definitivamente de “rodar”?
-Hará como unos cuatro años dejé de caminar por ahí adelante.
-¿Cansado?
-Sóbranme inda forzas pra ir ó cabo do planeta. Si fora por necesidad mañá mismo “encendía” a “tarazana”.
-¿Anécdotas curiosas?
-En mi último viaje al Brasil fue recibido por todo lo alto por varios “naceiros” e invitado a tomar cerveza durante nueve horas. A la hora de pagar una representación de amigos de la colonia italiana se encargó de sufragar los gastos.
En Matanzas (Cuba) me encontré con un guajiro que me dijo: Aquí “mouga” no hay, pero "agustín" (leche) puedes tomar toda cuanta quieras. Cuando pedí la cuenta no me cobró ni un centavo. Resultó ser un descendiente “da nosa dinastía”.

Autores del artículo de La Región: Rey, A. Alonso, L. Padon - Fotos Reza

Anexo II – Transcripción del artículo aparecido en el diario “La Noche” del 6 de mayo de 1953, tercera página”, escrito por el periodista y escritor de nuestro municipio, José Fernández Ferreiro.

El tío Pedro, legendario inventor de la rueda de afilar está enterrado en el Miño, con su “tarazana”.
Un artesano de Liñares (Luintra) construye las mejores ruedas y los mejores pitos

Hacia el norte de la provincia orensana, entre el Sil, el Miño, San Pedro de Rocas y la Cabeza da Meda, se encuentra el ayuntamiento de Nogueira de Ramnuín, cuya capital es Luintra, tierra saudosa, madre llorosa y conmovida de caminantes: paragüeros y emigrantes que andan por el mundo. Pues bien; en la parte occidental que mira como un soleado balcón al Miño, a los pies de la Sierra Corveira, está el pequeño pueblo de Liñares donde se fabrican las más y mejores ruedas de afilar del mundo con maderas del Miño y del Sil. Hace unos días, en una soleada y clara tarde de abril, en Liñares, interrogamos al más grande artista de los “tarazanas”.
- ¿Se hacen muchas ruedas?
- Bastantes
- ¿Cuánto cuestan?
- Desde quinientas a mil quinientas.
- ¿Hace mucho que construye usted ruedas?
- Desde niño. Viene el oficio de herencia.
- ¿Dónde se hicieron las primeras ruedas de afilar?
- Aquí, en Liñares, por mis antepasados.
- ¿Dónde más se hacen?
- En varios sitios. Pero las ruedas de afilar que caminan el mundo salen sin duda de Liñares y Rubiacós.
- ¿Cree usted que las que se hacen aquí y allí en Rubiacós son las mejores?
- Sí. No lo dude. Aquí vienen a comprarlas y a encargarlas de todas  partes.
- ¿Cuántas ruedas habré hecho usted?
- Es difícil de decir… Pero muchas.
- ¿Miles?
- Si señor, miles…
- ¿Qué tiempo lleva hacer una rueda?
- Poco. Tres o cuatro días teniendo ya la madera.
- ¿Qué madera usa usted?
- Nogal, nogal del Miño y del Sil que es el mejor que existe.
- ¿Por qué precisamente del Miño y del Sil?
- La leyenda dice que el inventor de la rueda de afilar está enterrado en el Miño con su rueda. Por eso estas maderas cuyos troncos bañan las aguas que con la tumba del tío Pedro, a quien se debiera levantar una alta estatua en lo alto de la Sierra Corveira, son las mejores maderas que hay conocidas y por conocer para hacer ruedas de afilar. ¿Ve usted que rueda ésta? Pruebe: dele al pedal.
Yo pongo el pie en el pedal y le hago andar.
-¿Qué tal? ¿No es una maravilla?
- Sí señor; es una maravilla – digo.
- Mis ruedas andan por todo el mundo, por eso el nombre de Liñares es conocido en todo del planeta.
- ¿Cuántas ha hecho en lo que va de años?
- Treinta y nueve.
- ¿Cuántas emigraron?
- Treinta y cinco.
- ¿Muchos encargos?
- Tengo estas tres hechas y hay encargadas siete más.
- Entonces es este un excelente negocio.
- Vamos viviendo, como se puede.
- ¿también hace usted los más armoniosos pitos que se conocen.
- Sí. Aquí y en Rubiacós también. Pero de eso no quiero hablar. Es un secreto que no puedo decir. Han venido aquí muchos a preguntar, pero nunca dije nada. Es un secreto… ¿Comprende?
- Sí, comprendo aunque espero que para la fiesta de agosto me cuente ese secreto ¿qué?
- Prometido… Pero hasta agosto…
- Mientras tanto nos conformamos con lo de las ruedas y con la hermosa leyenda del tío Pedro. Espero que otro día me la cuente más ampliamente, ¿verdad que si?
- Ya veremos.
Nos despedimos de este genio “tarazanístico” y “pitístico”. El sol daba en Liñares como en un hermoso balcón. Los cuervos revoloteaban entre las “uces” y las “carqueixas” de la sierra Corveira, mientras el Miño silencioso se deslizaba entre los nogales, murmurando entre espumas una oración por el tío Pedro, el genio del siglo XVI que inventó la rueda de afilar y las primeras palabras del “barallete”, cuya tumba es el Minius...
José Fernández Ferreiro