A Festa de San Ramón

A Festa de San Ramón

2016/08/16
La versión de este artículo en castellano puede leerse en: https://lembranzasdearmariz.blogspot.com/2016/08/la-fiesta-de-san-ramon.html

A festa maior da parroquia de San Cristovo de Armariz é o 31 de agosto, festividade de San Ramón. A continuación relato as miñas lembranzas dunha data tan sinalada para todos os veciños da parroquia, tal como eu o lembro nos anos 50. 

Para ler o artigo completo, clicar en "Seguir Leyendo"  que figura a continuación.

Cartel anunciador das festas de Armariz 2011

A Festa de San Ramón

Próximos xa ao 31 de agosto, non podo evitar lembra-la festa maior da parroquia, San Ramón.

Aínda que as tradicións conserváronse practicamente inalteradas, as sensacións actuais nada teñen que ver coas sentidas nos anos 30, 40, ou 50 do século pasado. Na sociedade da abundancia e do benestar da que gozamos hoxe, as festas teñen unha importancia secundaria, moi amortecida por moitas outras sensacións ofrecidas diariamente e de forma permanente pola televisión, as viaxes máis accesibles e frecuentes, outros espectáculos e novidades que fan que raramente algo nos sorprenda especialmente.

En épocas anteriores, de cambios menos radicais que os que sufrimos ou gozamos hoxe en día, as tradicións, actitudes e comportamento da xente variaban escasamente dunha década á seguinte. É por iso que creo que o que eu vivín nos anos cincuenta pouco diferiría do acontecido nos anos trinta ou corenta.

O verán é época de traballo agrícola intenso pero tamén de festas populares nas parroquias próximas. Poderíase dicir que a dureza da vida diaria é directamente proporcional á intensidade con que se viven as celebracións festivas. A ilusión e goce destas poucas oportunidades de evasión das obrigacións diarias vívense con profunda alegría, compartidas con familiares e amigos, propician o galanteo dos mozos e son motivo de reunión das familias participando en comidas cheas de alegría e bo humor.

Festas nos lugares veciños

Era esa a época propicia para a estrea dalgún vestido novo, que non tódolos anos podíase un permitir. Cando a situación económica facíao posible, a alegría era enorme, en xeral para as mulleres e moi especialmente para as mozas novas, que eran miradas con envexa polas que ese ano non se puideron permitir ese capricho.

Toda esta excitación ante a festa non permitía desatende-las obrigas cotiás. As vacas tiñan que comer e había que levalas a pacer ao monte. Os porcos tiñan que recibi-la súa ración diaria, as galiñas ser alimentadas e os ovos recolleitos. A vida seguía o seu curso normal á marxe da festividade.

A semana previa á festa facíase unha limpeza xeral na casa. Fregábanse os chans de madeira con xabón de tallo e lixivia, tarefa que facían as mulleres axeonlladas no duro chan, cun cepillo de raíces e unha rolla absorbente para enxuga-la auga e o xabón. Recollíase o po e as teas de araña, sempre presentes a pesar das continuas limpezas. Lavábase a roupa e pasábase o ferro para deixar todo recolleito e en perfecta orde. O ferro era de ferro mesmo, pesado e grande, cunha cheminea ou respiradoiro na tapa, que se abría para introducir unhas brasas do lume candentes que proporcionaban a calor necesaria para o repasado.

O sábado previo á celebración, pola mañá, facíanse os labores propios de atende-lo gando da casa ou algún traballo urxente nos eidos. Á tardiña chegaba a banda de música, xeralmente de Melias, co seu uniforme azul e botonadura dourada, gorra de prato e instrumentos relucentes soltando escintileos ao sol. Desde Luintra baixaban a pé, dando un primeiro pasarrúas  en Valdoasno, e logo no Covelo, antes de chegar a Requeixo. Aquí interpretaban unhas pezas fronte á tenda do Pepe, onde acudía a mocidade dos outros lugares da parroquia, debidamente anunciados cos estalidos dalgúns fogos artificiais. Eran momentos de gran alegría e bulicio, especialmente entre a rapazada e mocidade.

Banda de música de Melias

Logo dun descanso para a cea acudíase a gozar do folión, como se chamaba nestes lugares ao espectáculo de fogos artificiais pola noite. A limitada gama de fogos de distinto tipo incluían algúns de cores, para rematar cos máis estrondosos chamados bombas. Pronto se iniciaba a verbena no souto de San Ramón. Novamente música e baile entre nubes de po do chan de terra machucado polos pés dos bailaríns. Aos músicos montábaselles un pequeno palco na pendente do souto, aínda que non sempre. Era especialmente curioso para os nenos o trombón e o gran bombo, así como os grandes, relucentes e sonoros pratos dourados. Era meritorio o traballo destes músicos, que facían a pé o camiño ata o pobo, durmían nunha palleira e comían convidados nas casas do pobo os días que duraba a festa.

No campo de baile instalábanse unhas lonas a modo de carpa para alberga-lo tendeiro que ofrecía bebida aos asistentes. A consumición case exclusivamente limitábase a cervexa e gasosa, sendo moi demandadas a gasosa cunha copa de licor café e a cervexa con gasosa. Os mozos que saían a traballar temporalmente a Castela, e contaban con recursos económicos, convidaban á moza que pretendían ou cortexaban a compartir unha xerra desa bebida que se gozaba con deleite. A única refrixeración para a bebida eran uns grandes baldes de auga da fonte na que mergullaban as botellas de cervexa e gasosa.

Souto de S. Ramón

Souto de S. Ramón

Souto e fonte de S. Ramón

Outras novidades presentes só os días das festas eran as rosquilleiras e o barquilleiro coa súa lata coroada cunha ruleta. Aos nenos, se os nosos pais atopaban algún coñecido forasteiro, este como mostra de atención dábanos unha propina dunha peseta, que podiamos gastar en comprar lambetadas, cuxa variedade se limitaba a dous tipos de caramelos ou boliñas de anises, algunha bomba ou foguetes. Tamén o día da festa, na costa da Torre cara á capela, instalábanse as vendedoras de froita que viñan da ribeira con pavías, uvas e algunha outra froita non habitual na contorna. 

O carniceiro, que habitualmente pasaba polo pobo semanalmente coa súa mercadoría metida en dous caixóns de madeira, que transportaba na súa cabalería, nestas ocasións festivas sacrificaba un becerro no propio pobo. No improvisado matadoiro, un simple alpendre dalgunha casa do pobo, sacrificábase o animal e alí acudían as mulleres de toda a parroquia a comprar carne para a festividade, cousa que no resto do ano era un luxo descoñecido para a maioría das familias. A organización da produción rural orientouse tradicionalmente á autosuficiencia. Coa matanza do porco anual, e algún polo ou galiña en casos de enfermidade ou celebración moi especial, resolvíase o consumo de carne. A tenreira comprada ao carniceiro usábase no cocido, a comida máis habitual para o día da festa, xunto ao lacón e chourizos, ou ben guisada para acompañar ás patacas, ben guisadas ou en cachelos.

Como sobremesa, o doce rei das celebracións importantes no pobo era o roscón. Facíase con dúas ducias de ovos, fariña de trigo e azucre. Acudían tódalas mulleres ao forno cos ovos, o azucre, a pota para batelos e o molde co seu buraco no medio, para despois da oportuna cocción saír unha gran rosca esponxosa. A fariña de trigo comprábase necesariamente no forno. Unha vez preparadas tódalas masas vertíanse nas correspondentes formas, e introducíanse no gran forno de leña xa quentado á debida temperatura. Despois da necesaria espera saían os roscóns co seu cheiro característico, que en épocas de tan poucos caprichos e liberalidades eran un manxar exquisito. O roscón estaba sempre presente no acompañamento dunha copa de coñac para os homes, e anís e Sansón para as mulleres, e mesmo para os rapaces que sempre querían probar ese viñiño doce.

Outras sobremesas, aínda que non tan propias da festa maior, eran as filloas ou crêpes de fariña de trigo, leite, azucre e ovos; as chulas ou bolos de vento de fariña de millo, leite, ovos e azucre; o arroz con leite espeso, e moi raramente o flan, unha excentricidade para curas e ricos.

Cando o día do Santo Patrono era un día laborable, celebrábase a festividade relixiosa con misa en horario de día festivo e procesión. Despois da procesión e antes de entrar na igrexa, poxábanse as andas de San Ramón para entra-lo Santo na capela, sendo de maior valor as dianteiras. Competían nesta poxa os devotos cunha promesa ao santo ou para obter algunha graza especial. Tamén ocorría que algún devoto doaba para a igrexa un xamón, ou máis habitualmente un lacón, que tamén eran poxados para o sostemento do culto.

O domingo de celebración da festividade reuníase na misa toda a parroquia. A banda de música, que xa amenizara aos asistentes no atrio antes da misa, tamén participaba nesta, desde a tribuna, interpretando algún fragmento musical adecuado nos momentos clave da celebración. Se repicaban as campás, os mordomos da festa lanzaban algún foguete cuxos estalidos anunciaban a propios e alleos doutros pobos a celebración festiva. O éxito dunha festa medíase a miúdo polo número de músicos que compoñían a banda e pola cantidade de fogos artificiais que se queimaban, especialmente no folión do sábado pola noite antes da verbena. Lonxe dos excesos actuais, esta empezaba ás dez da noite e terminaba cara á medianoite.

Antes da misa facíase a procesión ao redor do atrio da igrexa, co acompañamento do repique das campás. Iniciaba a marcha un home portando a gran cruz de prata da parroquia, seguidos pola Inmaculada, levada en andas por catro mulleres, e a continuación San Ramón, tamén en andas portado por catro homes. É costume colgar na man esquerda do santo uns acios de uvas, interpreto que como unha petición simbólica de boas colleitas. Segue a continuación o cura párroco e o resto de fregueses vestidos coas súas mellores galas. As mulleres locen o seu mellor vestido, e os homes visten, traxe e gravata os mozos, e sen gravata os de máis idade. Algúns outros levan traxe de pana e boina ou chapeu. Sobra aclarar que entón non había traxes de inverno ou de verán. Tíñase un só traxe para calquera ocasión especial que o requirise. Cando se facía un traxe novo, o anterior usábase para os traballos diarios, ofrecendo a curiosa estampa dun labrego sachando no campo ataviado cunha chaqueta de traxe. Nada se tiraba, todo se  reciclába.

O baile de tarde do domingo, comezando cara ás cinco, remataba cara ás nove. Volvíase á casa a cear e os mozos regresaban á verbena ata medianoite, despois de asistir a un segundo folión, aínda que nesta ocasión algo máis modesto que o do día anterior.

O luns continuaba a festa, de forma máis íntima, basicamente para a xente do pobo. Novamente misa e procesión pola mañá. Despois do baile da tarde dábase por rematada a festa coa entrega do ramo dos mordomos aos seus sucesores para o ano seguinte. Estes son os encargados e responsables de recada-los donativos dos fregueses e de contrata-la banda de música e fogos de artificio. O ramo era unha rama grande con rosquillas e doces colgados en lugar de follas que finalmente se tiraban ós rapaces.

As fotos que seguen corresponden ás festas de 2009, as últimas ás que asistín.

Abre a procesión a gran cruz de prata

Segue a continuacion a Inmaculada portada por mulleres

Continúa con S. Ramon portado polos homes

Pecha a procesión o grupo de gaiteiros e os fregueses

 Grupo floklórico da parroquia

Anexo

Non quero rematar o relato da festa maior de San Cristóbal de Armariz sen unha pequena recensión do santo a quen dedicamos esta celebración.

San Ramón é unha figura histórica, nacendo en 1204 na diocese de Urgel do reino de Aragón e morto en Cardona (Barcelona) o 31 de agosto de 1240. Coñéceselle como San Ramón Nonato, porque foi extraído por cesárea do corpo da súa nai morta. Pertenceu á orde dos Mercedarios, fundada por San Pedro Nolasco en 1218 e dedicada ao rescate de cativos cristiáns en mans de musulmáns no norte de África.

San Ramon Nonato - Museo Goya - Fundación Ibercaja - Pintor Antonio del Castillo, hacia 1650

San Ramón desprazouse a terras dos infieis para cumprir coa súa misión liberadora de cativos católicos. Cando se lle acabou o diñeiro que levaba para os rescates, ofreceuse el mesmo como cativo refén a cambio doutro prisioneiro. Durante o seu cativerio exerceu o seu labor evanxelizador e de apoio aos católicos alí escravizados e, ante o poder de convicción das súas prédicas, foi torturado polos mouros berberiscos cravándolle un ferrollo nos seus beizos. Finalmente foi rescatado pola súa propia orde mercedaria, retornando a España en 1239. Foi nomeado cardeal polo papa Gregorio IX, pero faleceu en Cardona no curso da súa viaxe a Roma. O papa Alexandro VII canonizouno en 1657, quedando establecida a data da súa morte, o 31 de agosto, como a da súa festividade no calendario católico. É considerado o santo protector dos partos, nenos e embarazadas, así como dos falsamente acusados.

Escudo da Orde Mercedaria

A iconografía ou representación do santo inclúe varios elementos que reflicten a súa vida e virtudes. Os beizos perforados polo ferrollo lembran a tortura a que foi sometido para impedir a súa predicación entre os musulmáns. Tamén a custodia na súa man dereita representa a gran devoción que tiña polo Santísimo Sacramento. Unha palma na súa man esquerda significa a vitoria dos mártires na defensa da súa fe, e as tres coroas que se inseren nela son virtudes que o adornan, a castidade, elocuente predicación e martirio. Nalgunhas ocasións tamén figura o capelo cardinalicio púrpura aos seus pés, indicador da súa dignidade, aínda que se lle pon aos pés como mostra do seu desapego polas honras do mundo material. Ás veces tamén aparece unha bolsa de diñeiro como reflexo do seu labor liberador de cativos. Finalmente, en cadros ou estampas adoitan aparecer mulleres axeonlladas en actitude de rezo devoto pedindo a súa protección nos embarazos e nacementos.

Estampiña de San Ramón con todolos seus atributos