A vida en Armariz nos anos 50/2 - Festividades e Lecer

Festividades e Lecer

Baile de los años 40

Para leer el artículo completo clicar en "Seguir leyendo"

INTRODUCCION

As festividades e momentos de lecer que rompen a rutina das obrigacións diarias son o común denominador en todas as culturas humanas. Son momentos para socializar, profundar nos lazos familiares, facilitar as relacións entre os mozos que terminan en relacións de parella, diversión para os nenos e pracer para o padal cunha gastronomía moi especial para esas datas.

Na época que eu vivín a miña infancia en Armariz, alá pola década dos cincuenta, no medio do duro traballo diario e das case primitivas condicións de vida, a xente sabía divertirse. Talvez, precisamente por esa dureza de vida, os momentos de diversión eran vividos cunha intensidade e sinxeleza que resultan difíciles de explicar e entender pola xente de hoxe en día. Hai que lembrar que non existía a televisión, nin cinema, nin concertos, nin cafeterías, nin internet, nin ningunha das múltiples oportunidades de lecer que unha sociedade tan hedonista como a nosa ofrécenos na actualidade. As celebracións esperábanse con ilusión e vivíanse coa intensidade propia da xente sinxela, natural e espontánea.

O ano e as súas estacións marcaban o calendario dos traballos agrícolas e as festividades, tanto as relixiosas, como as pagás asimiladas polo cristianismo. A sabedoría popular plasmaba en coplas, ditos ou refráns, tanto máximas filosóficas como predicións meteorolóxicas, como a seguinte:

Xaneiro xiadeiro,
febreiro verceiro,
marzo airoso
abril chuviñoso
maio ventoso
San Xoan caloroso
fan o ano fermoso.

DESCANSO DOMINICAL

Mozas con traje de domingo preparadas para el baile

Os domingos eran os únicos momentos dun relativo descanso e de ruptura da rutina diaria. Digo relativo, xa que polo menos os animais debían ser atendidos. Preparar a comida dos porcos, acomodar as vacas ou sacalas a pacer ao monte, munguilas, recoller os ovos das galiñas e darlles o seu alimento, ou mesmo sementar un eido se unha choiva oportuna aconsellaba facelo nese día, a máis diso outras moitas tarefas domésticas, como carrexar auga da fonte ou subir leña para o lume. Estas eran algunhas das tarefas inaprazables que debían facerse antes de arranxarse para asistir á misa parroquial, onde se acudía coa roupa dos domingos.

A misa dominical era o momento de reunión de toda a comunidade á que poucos veciños faltaban. Esta cerimonia, á marxe da súa significación relixiosa, ofrecía a oportunidade de socializar cos veciños, interesarse polo seu estado de saúde, polos seus proxectos e posibles tratos comerciais, ademais de servir de noticiario das últimas murmuracións da aldea. Os fregueses eran convocados a este rito semanal mediante o toque de campás. Anunciábase a misa con tres toques de campá, terminando o primeiro cun toque final máis distanciado, o segundo con dous toques finais e o terceiro con tres toques. Finalmente, cando o cura saía da sancristía para comezar a celebración dábanse tres badaladas.

Antigo Salón de Baile

Tampouco chegaban entón periódicos a aldea, polo que as comunicacións eran esencialmente verbais. Creo que a única persoa con certa información, por recibir regularmente o xornal, era o mestre do pobo, vivindo o resto de veciños as súas vidas con total ignorancia do que acontecía no resto do mundo. En calquera caso, os acontecementos afastados pouco poderían cambiar as súas elementais condicións de vida, polo que tampouco merecían moito a súa atención.

Pedrairo no atrio da capela de San Ramón

En fronte da igrexa, nunha das esquinas do atrio, hai unha gran árbore, un "arce", chamado en galego "pedrairo", cun banco aos seus pés. Era no pedrairo onde se cravaban os bandos ou notificacións importantes para os veciños. A misa dominical era o momento de decatarse de calquera nova oficial cravada na devandita árbore. O pago dunha contribución, convocatoria para arranxar os camiños, ou calquera outra nova relevante que afectase ao pobo anunciábanse alí.

Rematada a misa e as conversacións posteriores, os fregueses regresaban en grupos ás súas respectivas aldeas e casas. Algúns homes ían á taberna para tomar un vaso de viño e charlar cos amigos, especialmente se facía tempo que non se vían debido a unha ausencia motivada polas habituais tempadas de traballo nalgún outro lugar afastado. A comida dominical reunía a toda a familia nunha comida que pouco se diferenciaba das do resto da semana, salvo o espírito festivo e a alegría de non traballar ese día. O aliciente principal para os mozos era asistir ao baile semanal que se celebraba pola tarde no salón de baile do pobo.

Salón de Baile

Todos os domingos e festivos concorrían os mozos ao baile. O horario dependía da época do ano. No verán íase pola tarde entre as seis e as sete, cando afrouxaba a calor, e duraba ata o anoitecer. No inverno comezaba moito antes, pero sempre regresando á noitiña. A música era en vivo, interpretada cun acordeón, e ás veces mesmo cantada polo propio acordeonista. A familia dos Ratos, cun gran sentido musical innato, exerceu esta facultade artística durante moitos anos para alegría de todos os seus veciños. Creo lembrar que foi precisamente a finais dos anos cincuenta cando se fixo un salón específico de baile. Anteriormente celebrábase o devandito baile nunha das tendas-taberna da parroquia, variando de localización varias veces ao longo do tempo. Antes de facer o salón, aínda recordo eu velo no casa do Couche. Retirábanse as mesas de madeira usadas para a partida de cartas e o café, e distribuíanse algúns bancos polas paredes do contorno para descanso das mozas entre baile e baile. O acordeonista subíase a unha das mesas, e sentado nunha cadeira ou de pe, interpretaba o seu repertorio ou as peticións dos asistentes. Os gustos musicais da época estaban dominados polos pasodobres, os tangos, algunha muñeira e similares.

Paseo delante del Salón de Baile de la Torre a Cardares

Ao baile asistían os mozos e mozas da parroquia e mesmo algúns vindos doutros lugares veciños. Os homes pagaban unha entrada á parte das súas consumicións. Ían chegando os mozos e cando o local estaba xa cheo comezaba a soar a música nun ambiente sumamente alegre e bulicioso. Saían a bailar as mozas en parellas, achegábanse dous mozos e solicitaban baile. O acceder á petición ou non dependía do gusto das mulleres, nun rito universal propio do galanteo humano. Se xa tiñan mozo, é dicir noivo, entón charlaban sentados ou bailaban ocasionalmente coa súa parella. Tamén se afacía saír ao camiño, especialmente no verán, para dar curtos paseos desde o salón ata Cardares, ou sentábanse nos paredóns enfronte do baile para charlar un pouco máis en privado. Naquela época eran os homes os que convidaban ás mozas. Como xa comentei noutras entradas, a variedade de bebidas era moi limitada. Podía consistir en viño ou cervexa con gasosa, ou ben gasosa cunha copa de licor café e pouco máis.

Típico ambiente de baile

Acudíase ao baile, e logo retornábase aos distintos lugares da parroquia, en grupo formado polos mozos de cada lugar. Lucíase a mellor roupa que se tiña, que certamente non era moita. A roupa dos domingos consistía con frecuencia no único vestido novo dispoñible que se usaba para calquera ocasión especial. Levábase case sempre o mesmo vestido ou traxe ata que se puidese comprarse outro novo, que xeralmente se estreaba na festa maior da parroquia. A partir dese momento o novo vestido ía ser o dos domingos durante todo o ano seguinte.

NADAL E REIS

Niños disfrazados de clérigos

En Nadal, ano novo, e o domingo e o martes de entroido había verbena ou foliada no salón de baile, ademais do baile de tarde, que se alongaba ata a media noite. A volta a casa non era fácil porque non había ningunha luz á parte da lúa e as estrelas. Os mozos alumaban o camiño cos tradicionais focos de petaca a pilas que sempre levaban nun peto da súa chaqueta. En décadas anteriores a única fonte de luz portátil eran os farois de aceite ou fachos improvisados. Cando chovía, os camiños eran unha sucesión continua de charcos e bulleiro que só se podían evitar saltando de pedra en pedra.

As festas do Nadal que eu recordo non tiñan en Armariz unha especial significación festiva. O inverno non era moi propicio para celebracións. O día de noiteboa pola tarde acudían os homes a tenda-taberna onde se xogaban ás cartas a·"rapa", que era unha ración de figos pasos, case o único doce especial para esa noite. Naquela época ese día era de abstinencia, é dicir, que non se podía comer carne por prescrición eclesiástica. Po tal motivo, unha comida típica dese día era o bacallau con repolo ou verza branca. Eu non lembro que houbese nunca a misa do galo ás doce da noite, aínda que creo que en épocas anteriores, con outro párroco, si que se chegou a celebrar. Tradicionalmente o día de Nadal o cura celebraba tres misas pola mañá, xa que teñen lecturas distintas segundo a hora da súa celebración. Veñen ser a concentración pola mañá da misa da noite ou do galo, a misa da aurora, e a misa do día. As familias adoitaban reunirse para a comida, aínda que eu non o lembro como unha celebración especial. Tampouco lembro ningún doce típico, onde o turrón era totalmente descoñecido, así como calquera outro capricho, salvo os mencionados figos e as uvas pasas. Pola tarde celebrábase o habitual baile e pola noite excepcionalmente acudíase á verbena.

Oín que nalgúns lugares de Galicia poñíase un prato adicional na cea de noiteboa para as ánimas dos falecidos da familia, ou se deixaba o lume aceso e a mesa posta para que tamén acudisen as ánimas dos familiares ausentes. Eu non lembro ver isto na miña familia aínda que non podo dicir que non se fixese noutras casas.

O día dos santos inocentes non tiña no noso pobo unha significación especial, salvo algunha inocentada ou travesura que algún mozo de bo humor adoitaba gastar. Esa celebración pasaba case desapercibida, contrariamente ao que acontecía noutros lugares de Galicia, onde non se traballaba, xa que se cría que todo o que se fixese nese día sairía mal.

Tampouco lembro ningunha celebración especial en noitevella. Pola contra, o día de aninovo celebrábase o santo dos Manueles e era considerado un día festivo dos grandes. Acudíase á felicitalos pola mañá despois de misa, sendo convidados os amigos ou calquera que por alí pasase a unha copa e algunha galleta. A comida era de día de festa, especialmente se había algún Manuel na familia, que por outra banda era moi habitual. Pola tarde celebrábase baile e pola noite verbena.

Outra tradición popular que eu recordo era a petición do aguinaldo polos mozos do pobo na véspera dos Reis Magos. Ían en grupos percorrendo as casas da parroquia e cantando coplas ou cancións típicas do momento, chamadas panxoliñas. Recibían como agasallo de Reis un par de chourizos, ou ovos, ou viño, ou pan, ou algunha outra cousa en especie do que houbese en cada casa. Nesta rolda acompañaban os seus cantos con algún instrumento musical popular, como unha pandeireta, rascado de botella de anís, ou o soar dalgúns ferros. Unha vez feita a rolda, o día de Reis reuníanse todos na taberna do pobo e facíase un gran cocido en viño dos chourizos, celebrando desta maneira a festividade. A continuación asistíase ao baile pola tarde, rematando o día coa verbena pola noite.

Paso a reproducir algunhas destas panxoliñas que se cantaban para pedilo aguinaldo:

Déano o aguinaldo
anque sexa pouco.
Un touciño enteiro
e a metade doutro.

Se a casa era xenerosa e daba o aguinaldo, entón lle dedicábanlle unha panxoliña de agradecemento:

Nesta casa caleada,
caleada de pemento,
que por moitos anos vivan
os señores que están dentro.

Se pola contra o dono da casa non colaboraba, entón cantábanlle panxoliñas mordaces, como mostran os tres exemplos seguintes:

Cantámoslle os reis
guedellos de cabra.
Cantámoslle os reis
e non diches nada.

Cantámosche os Reises,
canela de cabra,
fuciño do cocho,
orella queimada;
cantámosche os Reises,
non nos diches nada.

Esta casa é de palla
esta casa non val nada.
Cantámosche os reises
do quiquiriquí
se non nos dás nada
cagámosche aquí.

Outros exemplos de panxoliñas do Nadal, xa de carácter xeral:

Ano novo con ben veñas,
como o sol entre as estrelas,
os cabritos coas cabras
e os años coas ovellas.

Ano novo aí nos vén,
Deus nolo traia con ben,
Deus nos dea tantas ovellas
como no ceo hai estrelas.

A CANDELARIA - FEBREIRO

Candelas de la Candelaria

A Candelaria celébrase o 2 de febreiro e é considerada a festa do amor. Segundo a tradición, nesa data casan os paxaros, indicando que a metade do inverno xa está pasado, comezando o final das longas noites e dos días con pouca luz. Tamén por esas datas recomézase o ciclo de cultivos coas primeiras sementeiras do ano. As candeas que se acendían en cada fogar para celebrar a festividade, simbolizaban o regreso da luz.

Refrán sobre o aparellamento dos paxaros:

A partir dá Candelaria, ningunha ave voa soa.

O seguinte recitado tradicional ilustra a celebración da Candelaria:

Cando a Candelaria chora,
medio inverno vai fóra;
que chore, que deixe de chorar,
a metade do inverno está por pasar.

Nesa data o cura bendí as candeas na igrexa, permanecendo acesas toda a misa, levándose daquela cada un a candea á súa casa. Estas candeas servirán para protexer o fogar nas tormentas, as enfermidades e para iluminar o camiño das ánimas que deixan este mundo.

Purificación de la Virgen y presentación del niño en el Templo

Nesta data a igrexa celebra a purificación da Virxe. Tamén na época que eu lembro as mulleres despois do parto debían esperar un certo tempo antes de poder saír de casa ou entrar na igrexa. Cando pretendían normalizar a súa vida de novo debían acudir á porta da igrexa e esperar que saíse o cura e o sancristán para darlle a bendición de purificación. A continuación xa podía entrar a muller na igrexa cunha candea acesa e quedando purificada e normalizada a súa vida de novo. Tamén se debía contribuír pagando ao cura cunha galiña.

A orixe deste rito da purificación vén do Antigo Testamento, Levítico 12, onde se establecía que a muller despois do parto quedaba impura. Debía permanecer 40 días recluída antes de saír de casa por primeira vez para ir ao templo para presentar ao seu fillo, debendo ademais realizar unha ofrenda de dúas rulas. Aínda que este rito non foi asumido pola igrexa católica, si foi unha tradición, que polo menos en certas rexións españolas practicouse ata os anos cincuenta. A corentena non sempre foi respectada, acurtándose na práctica este período, que quedou limitado ao tempo necesario para que a muller puidese retomar os labores habituais.

San Blas celébrase o 3 de febreiro, e o refraneiro di:
Polo San Brais, hora e media máis.

Outro recitado referido ao mes de febreiro coñecido no pobo é o seguinte:

Vaite, febreiriño curto,
cos teus días vinteoito,
que, se tiveses máis catro,
non quedaría can, nin gato.

As datas máis significativas do entroido en Galicia son as seguintes:

Domingo fareleiro
Domingo oleiro
Xoves de compadres
Domingo corredoiro
Xoves de comadres
Domingo de entroido
Luns de entroido
Martes de entroido
Mércores de cinza

ENTROIDO

Estatua al Felo de Maceda

Estatua al Felo de Maceda

Na nosa parroquia, segundo eu recordo e contáronme, a celebración do entroido comezaba o domingo corredoiro, que é o anterior ao domingo de entroido, continuaba toda a semana ata o domingo de entroido e terminaba o mércores seguinte ou mércores de cinza.

O domingo corredoiro daba o toque de saída para comezar os disfraces e a diversión propios do entroido. Os disfraces eran moi artesanais e sinxelos, feitos con roupas vellas e estrafalarias rematados cunha máscara confeccionada con cartón, folladelata ou madeira, que cada un facía para si. Estes homes disfrazados e de faciana oculta chamábanse "felos". Atábanse ao cinto uns chocos ou campaíñas das vacas para producir barullo ao andar ou saltar. As máscaras foron prohibidas na posguerra quedando moi reprimido e limitado este tipo de manifestacións festivas, aínda que nos pobos pequenos continuáronse celebrando con certa discreción. A xente nova disfrazábase á noitiña, cando xa terminaran os labores domésticos. Había outro tipo de disfraces que non ocultaban a faciana, e que eran a maioría, que consistían en imitación de vestidos longos de época, tocados con chapeus e adornados con cintas de cores, dando renda solta cada un á súa creatividade. Os homes que levaban eses disfraces chamábanse "galans" e as mulleres "madamas". A transgresión tamén consistía en disfrazarse algunha muller de home ou ao contrario.

Durante toda a semana, entre o domingo corredoiro e o domingo de entroido, viñan grupos de mozos e mozas doutras aldeas ou lugares, e á inversa, de xeito que case todolos días organizaban algún baile improvisado con pandeiretas e acordeón. Os días grandes da celebración eran o domingo, luns e martes de entroido. Durante todos eses días, calquera podía poñer as "barbas" a quen atopase no seu camiño, especialmente ás mozas. Este costume consistía en enfeluxar a faciana das persoas. Se untaban as mans no feluxe das lareiras, dos fornos ou dos potes de ferro para logo refregar na faciana das persoas. Tamén se mollaba á xente cos "cichotes", que eran unha especie de xiringas grandes feitas coa cana dunha escoba, ás que se aplicaba como émbolo un pau cun trapo na punta para facer presión sobre a auga do seu interior e proxectar o chorro polo buraco da punta sobre as persoas. Os "felos" entraban nas cociñas das casas trasteando e enfurruñando aos moradores, amparados no anonimato que ofrecía a máscara.

Tiznar la cara - Poner las "barbas" durante el Carnaval

O domingo de entroido e martes de entroido eran os días grandes. Facíase entón comida de festa, sendo típica a cachucha e outros produtos do porco, non debendo faltar tampouco as filloas ou o arroz con leite. Eran estas enchentes o preludio da abstinencia para practicar durante a Coresma. Hai que sinalar que estes dous días eran realmente festivos, con baile pola tarde e verbena pola noite no salón.

Pasacalles de los Felos de Maceda

Aínda que eu non lembro velo nunca, cóntanme que antigamente mesmo se facía o enterro da sardiña o mércores de cinza. Non teño ningún dato deste acto no noso pobo.

Felos de Maceda

Hai nenas que se fan finas
e non queren a calquera
cando se lles pasa o tempo
un antroido, quen llo dera.

Adiós, martes de antroido,
adiós, meu amiguiño,
hasta o domingo de Páscoa
xa non como máis touciño.

CORESMA E SEMANA SANTA

Modelos de Bula de la Santa Cruzada vigente hasta los años 60s

O mércores de cinza comezaba a Coresma, que son os corenta días que median ata o domingo de Pascua. Estas seis semanas marcaban un tempo de xaxún e abstinencia para os crentes, que naquela época eran a maioría. Era tempo de penitencia, polo que quedaba suprimida calquera manifestación festiva ou de alegría colectiva. No parroquia suspendíase o baile dos domingos, que era substituído por paseos de mozos e mozas nas proximidades do salón de baile. Cando xa houbo radio, na segunda metade dos anos cincuenta, a programación da Semana Santa era exclusivamente de música sacra, rosarios, sermóns, retransmisión dos oficios e actos relixiosos similares. Este tipo de programación prolongouse ata ben entrados os anos setenta.

O Domingo de Ramos era moi vistoso. Os rapaces e mozos do pobo cortaban grandes ramas de loureiro o máis grande posible, rivalizando sobre o tamaño, que adornaban con cintas de papel de cores ou outros detalles, colocándose nas primeiras filas da igrexa durante a misa. Os nenos tamén levaban o seu ramo, adornado nalgunhas ocasións con algún caramelo pendurando. Tamén as mulleres levaban unhas ramas máis pequenas, tamén de loureiro ou de oliveira, aínda que estas últimas son árbores moi raras pola nosa contorna.

Na coresma ou na Semana Santa achegábanse á igrexa parroquial predicadores mandados desde Ourense, para preparar aos fieis para cumprir co precepto de confesarse e comulgar polo menos unha vez ao ano por Pascua Florida. Segundo cóntanme eran sermóns aterradores, baseados nos terribles castigos que se soportarían no inferno eterno, se non se arrepentían dos pecados e facían propósito da emenda. A viva oratoria destes predicadores, unido ao espírito sinxelo dos paisanos, seguro que deixaba neles unha profunda pegada. Celebrábanse estes sermóns á tardiña, e sen dúbida quitaron o soño a máis dun.

O rigor en expresar o sentimento de dor e tristeza durante a Semana Santa chegaba ao extremo de tapar con tea morada ou negra as imaxes da igrexa. Á marxe destes actos de exame de conciencia, dor dos pecados e propósito da emenda, non recordo que se fixese ningunha outra cerimonia especial durante a Semana Santa. Non se facía ningunha procesión, nin viacrucis, nin oficios divinos, nin ningunha outra cerimonia especial. De feito, nalgunhas ocasións o cura párroco ausentábase da parroquia durante eses días. Todo este ambiente de dor e tristeza terminaba o domingo de Pascua, coa misa, comuñón anual e aceso do cirio pascual.

O sábado anterior ao domingo de Pascua pola mañá, ás dez da mañá, repicaban as campás. Nese momento, xa resucitado Xesús, dábase por terminada a Semana Santa, retornando á alegría habitual. O cura bendicía a auga, que era recollida polos fregueses para levar ás súas casas nunha botelliña ou recipiente calquera, para protexer o fogar de toda desgraza durante todo o ano.

Segundo o Decreto da Sacra Congregación do Concilio do 28 de xaneiro de 1949, contemplando o privilexio da Bula da Santa Cruzada, os días de xaxún e abstinencia en España fixábanse da seguinte maneira:

Días de abstinencia soa: todos os venres de Coresma.

Días de xaxún e abstinencia: o Mércores de Cinza, o Venres Santo, a vixilia da Inmaculada Concepción, e da Natividade do Señor, que se anticipa ao sábado de Témporas, é dicir, o sábado anterior a Nadal.

Comprando a Bula, podíanse tomar ovos, produtos lácteos e peixe calquera día, incluso os de xaxún.

Os fieis que non comprasen a Bula e o seu indulto, pecaban mortalmente se non respectaban:
Abstinencia todos os venres do ano.
Xaxún todos os días de coresma e
Abstinencia con xaxún o mércores de cinza, e todos os venres e sábados de coresma.

A Bula da Santa Cruzada foi concedida aos Reis Católicos polo Papa Xullo II en 1509. Inocencio III foi o primeiro que a principios do século XIII concedeu a cruzada á España á semellanza da concedida aos Cruzados cristiáns que foron recuperar Terra Santa. Os sucesivos Pontífices continuaron coa concesión, sempre por tempo limitado, renovándose periodicamente. O importe recadado destinábase inicialmente a financiar a guerra contra os sarracenos, para empregarse máis tarde no sostemento da igrexa.

O prezo da Bula variaba en función da capacidade económica dos fieis. Comezaba cun prezo de 50 céntimos, sendo a máis cara a de 10 pesetas. Adquiríanse na sancristía da parroquia.

Tras o Concilio Vaticano II, en 1966, Pablo VI suavizou as normas para o cumprimento do xaxún e abstinencia para todos os católicos. Mantivo o carácter penitencial do venres coa obriga de absterse de comer carne. Liberou desta obrigación aos menores de catorce anos, que anteriormente se esixía desde os sete anos, facendo simultaneamente máis levadías as normas do xaxún coresmal. Ese mesmo ano, a Conferencia Episcopal anunciou a desaparición definitiva da tradicional Bula da Santa Cruzada.

Aínda que é un tema alleo aos meus recordos, como simple curiosidade indico a continuación como se calculan as datas de Semana Santa, xa que todos sabemos que son celebracións móbiles que varían de datas cada ano. Débese empezar por fixar a data do domingo de Pascua, que é o primeiro domingo seguinte á primeira lúa chea da primavera. Detectado este domingo, cóntanse cara atrás corenta días, sen incluír os domingos, co que chegamos ao mércores de cinza. Ese período de corenta días entre o mércores de cinza e o domingo de Pascua é a coresma.

SAN XOAN

Huevo premonitorio de la Noche de San Juan

Outra festa moi arraigada na mocidade era a noite de San Xoán, coñecida como "dás canceliñas". Xuntábanse de noite os mozos, que se escapaban de casa cando xa todo o mundo estaba a durmir, e dedicábanse a facer rabasadas, escondendo as cancelas dos eidos, atravesando carros nos camiños sacándoos dos patios, cambiando de sitio os apeiros de labranza e travesuras similares, para anoxo e desespero dos maiores que ao día seguinte non atopaban o que fora escondido ou cambiado de sitio.

Tamén conta a tradición que se nesta noite se déixaba un ovo de galiña nun vaso cheo de auga á intemperie, á mañá seguinte vese alí o futuro. Na noite de San Xoán énchese un vaso grande de cristal con auga da que se bebe habitualmente, da fonte ou do pozo. Tómase un ovo fresco de galiña, se casca con coidado e vértese na auga do vaso, tapándoo a continuación cun pano branco.  Déixase o vaso á intemperie no couzón dunha xanela aberta ou entreaberta toda a noite, pero permitindo en todo caso que reciba a luz do alba. Á mañá seguinte mírase a figura que formou a clara e interprétase. As figuras máis habituais poden ser, un barco coas súas velas despregadas que augura unha viaxe; un vestido de noiva que anuncia unha próxima voda; ou mesmo un cemiterio que é un claro presaxio de morte. Se á alba do día vinte e catro a clara tende a flotar na auga imitando o velame dun barco é presaxio dun ano venturoso, pero se pola contra queda como esmagada é aviso de mala sorte. Algunhas persoas, en lugar de botar no vaso con auga o ovo enteiro, toman soamente a clara do ovo separando previamente con moito coidado a xema.

FESTAS DA CONTORNA

Banda de música típica de las fiestas

Nunha época con tan poucas distraccións, o baile dominical e as festas patronais dos pobos veciños constituían o maior atractivo para a mocidade, momentos que esperaban con ilusión e impaciencia. Para achegarse ás festas doutras parroquias o camiño non era fácil. Estamos a falar dunha época onde non había estradas nin coches. O camiño facíase andando, e aínda que a maioría das festas celébranse no verán, co que se evita a choiva e o bulleiro, con todo a calor e o po eran dificultades engadidas, non sempre pequenas. As mozas usaban zapatillas para o camiño, e antes de chegar lavaban os pés en calquera regato ou fonte e púñanse os zapatos, quedando as zapatillas escondidas detrás dunhas matas ata o momento de retomalas para a volta. Este percorrido supoñía andar entre dous e tres quilómetros para chegar ao lugar da festa.

Grupo de amigos en un día de fiesta en un pueblo vecino

A estas festas de parroquias próximas acudíase en grupo, formado por amigas ou amigos do propio lugar. Se se tiña algún familiar nesa parroquia podíase ir de invitado para completar o día, con misa, comida e posterior baile e verbena. Aos pobos veciños só os mozos ían á verbena, xa que sería impensable que as mozas saísen de noite sen a compañía dos seus pais.

As festas dos lugares que rodean a nosa parroquia, ás que se afacía asistir, son as seguintes:

Faramontaos, San Brais, 3 de febreir
Loñoá, San Antonio, 13 de xuño
Eiradela, San Caetano, 6 de agost
Lobaces, As Neves, 6 de agosto
Faramontaos, A Asunción, 15 de agosto
Loña, Virxe do Monte, 15 de agost
Loña, San Roque, 20 de agost
Santa Cruz, San Bartolomeu, 24 de agosto
San Miguel, O Carpazal, 8 de setembro
Covas, San Cibrao, 14 setembro
Mundín, O Pilar, 12 de outubro

SAN CRISTOVO E OUTRAS ATRACCIÓNS

Grupo de amigos en la fiesta del pueblo

A festa de San Cristovo celébrase o 10 de xullo, sendo este santo o titular da igrexa vella do cemiterio e patrón da nosa parroquia. Xa expliquei no meu post sobre a Festa de San Ramón, que a festa maior da parroquia celébrase o día de San Ramón, o 31 de agosto, sendo este santo o titular da capela onde se celebran actualmente todos os actos relixiosos.

Romeria - Comida de campo en fiesta

Aínda non sendo a festa maior, San Cristovo tamén tiña a súa festa, aínda que con menor orzamento e asistencia que a de San Ramón. Celebrábase unha misa na igrexa vella, con baile posterior na chaira debaixo do gran carballo que a acompaña. Pola tarde celebrábase o baile no lugar habitual das festas parroquiais, o entrañable souto de San Ramón. A música era interpretada pola banda habitualmente contratada, con menos músicos nesta ocasión que os que se afacía ter na festa maior.

Comida en Fiesta de pueblo vecino

Outro costume ou tradición entre os mozos era que os xoves á tardiña acudían os mozos a casa das súas noivas ou pretendidas. Estas visitas eran habituais dedicando as horas para charlar ou chancear sentados nas escaleiras ou o corredor da casa. Eran reunións públicas, sempre baixo o estreito control e vixilancia dos pais ou algún outro familiar.

Ambiente festivo en la Virgen del Monte de Loña

Á marxe das celebracións e diversións relatadas, recordo nunha ocasión que acudiron polo pobo uns titiriteiros xitanos, cuns vellos carromatos moi coloridos. Executaron un espectáculo que lembro como moi novedoso, xa que nunca vira nada semellante. Executaron certos exercicios circenses, como contorsionismo realizado por unha moza, xogos malabares, de equilibrio e algúns xogos de ilusionismo que deixaban a todos coa boca aberta, como era sacar unha moeda da orella dalgún espectador, e outros semellantes que xa non consigo lembrar. Por momentos o espectáculo acompañábase de música interpretada por unha trompeta e pandeireta, ata onde eu podo lembrar vagamente. Nestas raras ocasións especiais acudía a maioría da xente, tanto nova como maior, e non soamente os mozos como era o caso dos bailes.

Mozos de fiesta

Recordo tamén que nunha ocasión veu á parroquia outra atracción, algún de cuxos detalles aínda conservo vivamente na miña memoria. Tratábase do cinema. Eu era bastante pequeno naquel momento. O que si recordo é que non era unha película que contase unha historia, senón máis ben fragmentos de escenas como extraídas dun noticiario. Proxectouse nunha das paredes da tenda do Couche de Armariz, colocando os bancos aliñados para acomodar á concorrencia. O local estaba atestado, xa que supoño que para moitos sería a primeira vez que vían imaxes proxectadas en movemento. Nalgunha escena aparecían coches desprazándose que impresionaron especialmente á audiencia, porque algúns pensaron que podían ser atropelados por eles. Foi unha experiencia impactante. Hoxe ninguén se pregunta como é que aparece unha imaxe nunha pantalla, dáse por feito. Entón era unha dúbida existencial. Como dunha parede branca podían xurdir personaxes que parecía que nos ían tocar. Unha experiencia impagable que dificilmente cambiaría por outras moitas que experimentei ao longo das miñas viaxes, onde todas son previsibles.

Mozos de fiesta

Outra atracción esporádica, que ocorría moi de cando en vez, era o paso dalgún cego co seu lazarillo, que recitaba algunha copla ou romance popular. A continuación o lazariño pasaba a gorra aos asistentes para pedir a vontade. En ocasións vendían as coplas imprimidas en pequenas follas de papel. Un claro exemplo deste tipo de coplas, da que aínda a miña nai lembra fragmentos, era a de San Antonio e os Paxariños que reproduzo a continuación. Aínda que é un pouco longa considero que é un testemuño vivo e exemplo deste tipo de mendicidade, de interese para quen senta curiosidade, concluíndo aquí este post.

Mozos con traje de domingo para el baile

SAN ANTONIO Y LOS PAJARITOS

Divino Antonio precioso,
suplícale al Dios inmenso
que por tu gracia divina
alumbre mi entendimiento.

Para que mi lengua
refiera el milagro
que en el huerto obraste
de edad de ocho años.

Desde niño fue nacido
con mucho temor de Dios,
de sus padres estimados
y del mundo admiración.

Fue caritativo
y perseguidor
de todo enemigo
con mucho rigor.

Su padre era un caballero
cristiano, honrado y prudente,
que mantenía su casa
con el sudor de su frente.

Y tenía un huerto
donde recogía
cosechas del fruto
que el tiempo traía.

Por la mañana un domingo,
como siempre acostumbraba,
se marchó su padre a misa,
cosa que nunca olvidaba.

Le dijo: Antonio
ven aquí, hijo amado,
escucha, que tengo
que darte un recado.

Mientras que yo estoy en misa
gran cuidado has de tener,
mira que los pajaritos
todo lo echan a perder.

Entran en el huerto,
comen el sembrado,
por eso te encargo
que tengas cuidado.

Cuando se ausentó su padre
y a la iglesia se marchó,
Antonio quedó cuidando
y a los pájaros llamó.

Venid, pajaritos,
dejad el sembrado,
que mi padre ha dicho
que tenga cuidado.

Para que mejor yo pueda
cumplir con mi obligación,
voy a encerrar a todos
dentro de esta habitación.

A los pajaritos
entrar les mandaba,
y ellos muy humildes
en el cuarto entraban.

Por aquellas cercanías
ningún pájaro quedó
porque todos acudieron
como Antonio les mandó.

Lleno de alegría
San Antonio estaba,
y los pajaritos
alegres cantaban.

Al ver venir a su padre
luego les mandó callar,
y llegó su padre a la puerta
y comenzó a preguntar:

Dime, hijo amado,
qué tal, Antoñito,
¿has cuidado bien
de los pajaritos?.

El hijo le contestó:
Padre, no tenga cuidado,
que para que no hagan mal,
todos los tengo encerrados.

El padre que vio
milagro tan grande,
al señor obispo
trató de avisarle.

Acudió el señor obispo
con grande acompañamiento,
quedando todos confusos
al ver tan grande portento.

Abrieron ventanas,
puertas a la par,
por ver si las aves
se querían marchar.

Antonio les dijo a todos:
Señores, nadie se agravie,
los pájaros no se marchan
hasta que yo los mande.

Se puso a la puerta
y les dijo así:
Vaya, pajaritos,
ya podéis salir.

Salgan cigüeñas con orden
águilas, grullas y garzas,
gavilanes y abutardas,
lechuzas, mochuelos y grajas.

Salgan las urracas,
tórtolas, perdices,
palomas, gorriones
y las codornices.

Salgan el cuco y el milano,
burla pastor y andarríos
canarios y ruiseñores,
tordos, gafarrón y mirlos.

Salgan verderones,
y las corderinas,
y las cogujadas,
y las golondrinas.

Al instante que salieron
todas juntitas se ponen,
escuchando a San Antonio
para ver lo que dispone.

Antonio les dijo:
No entréis en sembrados,
marchad por los montes,
riscos y los prados.

Al tiempo de alzar el vuelo,
cantan con dulce alegría,
despidiéndose de Antonio
y toda su compañía.

El señor obispo,
al ver tal milagro,
por diversas partes
mandó publicarlo.

Árbol de grandiosidades,
fuente de la caridad,
depósito de bondades,
padre de inmensa piedad.

Antonio divino,
por tu intercesión,
todos merecemos
la eterna mansión.