A vida en Armariz nos anos 50/1 - Condicións de Vida

A vida en Armariz nos anos 50/1

Para leer el artículo completo clicar en "Seguir Leyendo" que figura a continuación.

 

Instalados como estamos na era dixital, rodeados de todo tipo de comodidades accesibles á inmensa maioría da poboación, inmersos na cultura do usar e tirar, consumindo polo simple pracer de facelo desligado do sentido de necesidade, resulta difícil entender que cando eu nacín, en 1.950, nada de todo iso era accesible á maioría da poboación española. Non había na aldea nin estrada, nin luz eléctrica, nin auga corrente, nin médico, por citar só servizos esenciais que miden o nivel de desenvolvemento dun lugar. Estas carencias, impensables hoxe en día, estaban perfectamente asumidas, acomodándose a xente ao dispoñible, nun claro exemplo de adaptación do home ao medio no que se desenvolve. Esta pobreza de medios non minguaba o máis mínimo a dignidade das persoas que a soportaban, nin as súas alegrías, nin os seus valores éticos e morais. A estreita convivencia entre os seus membros, manifestada nos moitos traballos colaborativos e de apoio mutuo, convertían a aldea nunha gran familia cun forte sentido de cohesión e protección mutua ante a adversidade.

Camino rural para carros antes de la existencia de carreteras

 

Camino tradicional de acceso a las fincas

Para os que hoxe lean estes relatos doutro tempo pasado, aínda que non tan afastado, e puidesen pensar que este tipo de vida era imposible e que os que o vivimos fixémolo en condicións inhumanas, teño que dicirlles que a miña visión persoal en absoluto se axusta a esa percepción. É certo que non había comodidades, nin caprichos, que se pasaba frío no inverno e calor no verán, que hoxe suplimos con calefacción e aire acondicionado ou baños na piscina. Os que soportamos esas carencias tamén aprendemos que se poden soportar sen gran sufrimento, que son temporais, e que con esforzo e traballo pódense combater e superar. Tamén sabemos que o organismo simplemente adaptábase á contorna, e non se desexaba aquilo que non existía ou se descoñecía, polo que as alegrías da vida non se vían minguadas no máis mínimo por ese tipo de carencias materiais. Eu diría que máis ben todo o contrario. Lembro xente alegre gozando das súas festas, das súas comidas compartidas nas segas, dos bailes dominicais, das vodas e bautizos, cunha intensidade e simplicidade que hoxe é difícil identificar na nosa sociedade saturada de caprichos. A solidariedade e irmandade entre os veciños era impagable. Ninguén se sentía só e todos apoiaban aos seus veciños en momentos de necesidade ou desgraza accidental. Os incendios apagábanse entre os veciños mobilizados todos a un tempo, arranxábanse os camiños cando procedía tamén de forma comunitaria, colaborábase nos labores máis pesados como era carrexar pedra para a construción dunha casa ou ampliación dunha palleira, por poñer só algúns exemplos desa colaboración harmónica e total, onde a única compensación a ese traballo prestado era unha comida ao final da faena, ofrecida polo receptor do servizo e compartida alegremente cos seus conveciños.

Clásica estampa de las vacas volviendo de pastar en los prados

Hoxe en día esiximos do Estado a prestación duns servizos que cubran as necesidades vitais, considerándoo un dereito. Non concibimos unha sociedade sen medicina universal, educación gratuíta, vivenda e mesmo vacacións e outros servizos sociais complementarios. Entón ninguén esperaba nada de fóra da súa contorna, onde o círculo protector da familia extensa, e do propio pobo suplía as axudas públicas actuais, e ademais había gratitude, concepto que hoxe parece esquecido. Todo se considera un dereito e por tanto exento de toda gratitude. Non quero pecar de nostálxico, ou polo menos, non máis da conta. Simplemente quero sinalar que entón os valores eran outros e que a ausencia de gratitude supliuse con altas doses de envexa, o peor dos pecados capitais, xa que o único pracer para o que o comete é gozar do mal alleo, mostra dun empobrecimento moral colectivo que dificulta a convivencia na nosa sociedade.

Tradicionales carros para ser arrastrados por una yunta de vacas

Eu non lembro ver fame na xente. Habería familias con máis ou con menos medios, máis ou menos numerosas, o que representaba que a distribución do dispoñible era menos ou máis abundante. Tamén é certo que en anos anteriores si houbo fame, pero non foi un fenómeno exclusivo da nosa freguesía, nin de Galicia, senón un problema xeral dunha España atravesando unha cruel Guerra Civil e uns anos de posguerra e bloqueo internacional que castigaron gravemente á poboación. En calquera caso a situación foi moito máis dramática nas cidades que nos pobos e aldeas. E o mesmo pasouse en maior ou menor medida nos países afectados pola segunda Guerra Mundial no resto de Europa.

Tradicional estampa del carro con su yunta de vacas

A situación que vou describir enmárcase nunha sociedade rural subdesenvolvida ao final nos anos cincuenta, herdeira do lamentable tránsito político e bélico vivido en España durante todo o século XIX e a primeira metade do XX, infestado de conflitos sociais que concluíron cunha cruel Guerra Civil, claro exemplo do despropósito duns e doutros. Todos estes factores encadeados, unidos a outros complementarios ou consecuencia deles, supuxeron o atraso dun século en subirse ao carro do progreso, ao desenvolvemento e á modernidade. Todo isto ocorría cando en Estados Unidos triunfaba Marilyn Monroe, Elvis Presley e o rock and roll, e cando o frigorífico, a televisión e o automóbil eran xa comúns na clase media americana. Facía xa máis de vinte anos que en Nova York xa se construíu o Empire State Building e os dirixibles, avións e transatlánticos xa cruzaban o océano de forma regular transportado viaxeiros desde moito antes.

Tradicional estampa del carro cargado a rebosar con hierba

Este atraso que viviu a España da posguerra, afectou máis particularmente á Galicia, que na miña opinión, ten notas propias derivadas de varios factores dos que vou citar só algúns deles. A difícil orografía, consecuencia da barreira natural que representa o Macizo Galaico, facía moi difícil o acceso e comunicación con Castela e o resto da Península, supoñendo un pesado lastre que dificultaba a necesaria vertebración da nosa comunidade co resto do Estado. As dificultades técnicas, tanto polas características orográficas como xeolóxicas do terreo, os limitados medios técnicos dispoñibles na época, así como o gran custo de tan faraónicas obras, foi unha gran barreira que lastrou o seu desenvolvemento. Finalmente, a política do Estado tomou conciencia do grave problema de illamento sufrido, cando xa o resto de España comezara un rápido desenvolvemento industrial impulsado polos Plans de Desenvolvemento, aprobando en 1.971 o plan de accesos a Galicia, que non se terminou ata ben entrados os anos 80. Esta posta ao día das principais vías de comunicación posibilitou tamén a implantación e desenvolvemento industrial, que fixeron que ao día de hoxe practicamente se teña recuperado o desfasamento secular respecto doutras comunidades do Estado. Coa perspectiva que ofrece o paso do tempo, é meritorio contemplar o conseguido en relativamente tan poucos anos, partindo de tan abaixo, tanto a nivel económico como do desenvolvemento das persoas.

Tradicional dormitorio de la época

A dispersión da poboación en pequenos núcleos tamén foi un gran obstáculo para a prestación de servizos básicos a todos eles. A negativa relación custo-rendemento dos necesarios investimentos en infraestruturas, tales como redes eléctricas, telefónicas, subministración de auga e tratamento de augas residuais, por citar só as máis esenciais, retardou considerablemente a súa posta en servizo.

Entrañable imagen de la radio regalo de los hijos emigrados y disfrutada con orgullo

Aínda que hoxe puidese parecer unha historia doutro continente, hai que lembrar que ata aproximadamente 1.956 non chegou a luz eléctrica ás nosas aldeas, a pesar de que xa entón había centrais hidroeléctricas nas nosas concas fluviais que mandaban a luz ás rexións industriais españolas máis desenvolvidas. A carencia de luz eléctrica significaba tamén ausencia de radio, a maior modernidade da época e medio de comunicación esencial para a información e o goce. Por ese mesmo tempo chegou tamén a primeira estrada, sen asfaltar, á parroquia.

Autobús de línea entre los pueblos y Orense con asientos en el techo

Aínda hoxe teño imaxes moi claras na miña memoria da construción da estrada con medios mecánicos elementais en grao sumo e con moita forza humana, seguramente o recurso máis económico na época. Cuadrillas de homes e mulleres, algúns deles do propio pobo traballando a xornal, levando pedras picadas en carretillas de madeira, mentres outros as esmiuzaban coa axuda de pequenas mazas, estendéndoas sobre o firme. Hoxe en día dita construción non merecería a denominación de estrada, senón máis ben de camiño rural, pero para nós supuxo un avance espectacular. A nova vía permitía ir a pé a outras vilas para asistir ás feiras ou outros motivos sen atravesar camiños enlagados e embulleirados nos meses de inverno ou de fortes choivas. Ao mesmo tempo xa podía chegar á aldea un camión ou un vehículo de turismo para unha emerxencia.

Cuando el autobús se averiaba o en una pronunciada cuesta había que empujar

Esta estrada, cun firme tan precario, non pode estrañar que pronto estivese infestada de fochancas considerables e coios soltos, que ao paso das rodas dos coches saían disparadas golpeando fortemente os seus baixos. Os donos do primeiros vehículo sufrían estes golpes como en propia carne, dado o mimo con que se trataban os coches naqueles tempos. Na parroquia foron os veciños emigrados os primeiros propietarios de coches, que cando retornaban de vacacións sufrían estas precarias estradas. A pesar de todo foi un avance incuestionable.

Imagen parecida al primer camión que hubo en el pueblo

Hai que lembrar que un SEAT 600, o coche utilitario por excelencia dos anos 60 e 70, custaba 65.000 pesetas en 1.960, cando un piso de 90 metros cadrados podía custar unhas 150.000 pesetas nunha gran cidade, e o soldo dun obreiro medio era de 1.500 pesetas ao mes. Ademais, a bonanza económica que se vivía naqueles anos disparou a demanda, o que orixinou longas listas de espera, de forma que había que esperar varios meses, ou mesmo un ano, para recibir o coche unha vez pedido e feito a oportuna entrega a conta. O coche era unha conquista extraordinaria para a maioría dos españois, polo que supoñía de símbolo de modernidade, status social, mobilidade autónoma e apertura a unha nova vida chea de oportunidades, vista como imposible só uns poucos anos antes.

El mítico Seat 600. Primer coche para muchos españoles

Pronto houbo un primeiro camión na parroquia, que facía o transporte de mercadorías e que permitía achegar á aldea artigos que doutra forma eran inalcanzables ou de difícil acceso. Ata entón a estrada máis próxima pasaba por Faramontaos, a uns 3 kms. de Armariz. Ata alí había que ir a pé para coller o coche de liña que nos levaba a Ourense. Aínda lembro unha moza nova gravemente enferma que foi transportada ao hospital no devandito camión, sobre un colchón acomodado na parte traseira. Esta muller finalmente faleceu no hospital, e este desprazamento, aínda que corto hoxe en día, debeu de ser infernal e eterno para a enferma entre bandazos e saltos sobre as fochancas desa estrada. Eses eran os medios de que se dispoñía por aquel entón, onde o concepto de ambulancia era descoñecido.

Ilusión por los primeros coches. Indescrptible

O acceso ao medicamento era moi limitado. Había un médico para todo o municipio, o cal sufría as mesmas carencias que o resto de veciños para desprazarse a visitar aos pacientes, sen estradas e por camiños mal coidados. Debía usar un cabalo como único medio posible de transporte ou ir a pé. Nas aldeas non se recorría ao médico ata que unha enfermidade mostrara a súa gravidade, tendo esgotado previamente todo o arsenal de remedios caseiros coñecidos e non tendo conseguido a curación ou melloría. O médico debía pagarse polo enfermo, xa que aínda non existía a medicina universal da que gozamos hoxe en día. Era impensable ir ao médico por un arrefriado, gripe, golpe, escordadura ou calquera das doenzas habituais. A maioría curábanse na propia casa con repouso en cama, fregas e caldo de galiña. Nos problemas de ósos recorríase a algún curandeiro que sempre existía nalgún pobo da contorna. Con estas pequenas axudas e a capacidade de recuperación do organismo superábanse a maioría delas. A propia lei de selección natural facía que só os máis resistentes sobrevivisen, xa que a mortalidade infantil era grande así como as mortes de mulleres por dificultades no parto.

Sella para acarrear agua para casa

Anteriormente, nos anos 30, e mesmo ben entrados os 40, non había médico no municipio, sendo o máis próximo o residente no Pereiro, que acudía a Luintra os días de feira para pasar consulta. Había algúns veciños que pagaban ao médico unha cota ou "abinzada" e tiñan unha especie de cobertura para consultas.

Farol tradicional. La linterna de la época

Se o acceso ao médico era moi limitado, ao veterinario era inexistente, xa que non había ningún nin no municipio nin en toda a contorna. Cando unha vaca ou marrán enfermaban, igualmente recorríase á tradición popular para a súa curación, e cando esta non fornecía efecto, terminaba coa morte do animal, co que iso supoñía de perda considerable para a subsistencia da familia. Tamén para as vacas había curandeiro aínda que non precisamente próximo. Lembro unha ocasión en que o meu avó, para consultar unha vaca enferma, tivo que desprazarse co animal a pé máis de 25 quilómetros, xa que o entendido en gando residía en Bustavalle preto de Maceda. Afortunadamente non lembro ver nunca ningunha epidemia no gando, polo que os casos de enfermidade e morte de animais xeneralizada non ocorreron nunca no período dos meus recordos, ou de meus pais. Por outra banda os remedios tradicionais mostraban ser relativamente efectivos na maioría dos casos. A mortalidade dos porcos, sen ser frecuente, ocorría máis a miúdo, co que supoñía de pequena traxedia ao privar á familia dunha fonte esencial da súa alimentación invernal, despois dun ano de coidar ao animal para o seu desenvolvemento e cebo. As galiñas tamén enfermaban, e mesmo lembro oír que houbo unha epidemia que dezmou as de toda a parroquia.

Imagen de la vida rural de entonces

A farmacia ou botica estaba tamén en Luintra, a capital do municipio, onde se instalou nos anos 40, xa que anteriormente non existía, estando ata entón a máis próxima en Esgos. Devandito o anterior, podemos imaxinar que a súa dotación de remedios e volume de negocio non sería moi significativo.

Típica foto de Primera Comunión en el huerto de casa

Nas condicións de precariedade expostas, podemos supoñer que o acceso a outros servizos médicos especializados era moi limitado ou inexistente, debendo acudir a Ourense para a súa obtención. Os servizos de dentista eran os máis necesarios para extraer pezas danadas ou infectadas. As extraccións dentarias en séculos anteriores eran realizadas por outros profesionais non sanitarios, como perruqueiros sacamoas. Xa nos anos 50 había un dentista que se desprazaba a Luintra nos días de feira para as extraccións, e mesmo para instalar algunha prótese ou ponte que suplise o oco deixado na boca por unha extracción previa. Naquela época estas pezas postizas eran de ouro moi relucente. A anestesia non era coñecida para estas prácticas, polo que a visita ao dentista asociábase cunha auténtica tortura sen paliativos. O torno era movido a pedal, e a dor era viva e lacerante. En definitiva, unha das peores experiencias que un tiña que afrontar. En décadas anteriores o dentista máis próximo estaba en Maceda ou Ourense.

Imagen típica de la siega

Cada comarca ten unha poboación ou vila de importancia onde se acode para os servizos máis profesionais ou o comercio dos obxectos que non son de primeira necesidade. No noso caso, dada a relativa proximidade de Ourense, a só 17 km. por estrada, e aínda algúns menos polos camiños tradicionais, era onde se acudía para realizar esas compras ou solicitar eses servizos. En Ourense comprábanse os zapatos, teas para a roupa, facíanse as fotografías de voda ou de primeira comuñón, e calquera outras necesidades que excedesen a limitada oferta cuberta polas tendas da aldea. Para ir a Ourense, cando eu era neno, tíñase que ir a pé a Faramontaos para coller o autobús de liña. En épocas algo anteriores íase andando, e din que un home a bo paso podía chegar en dúas horas. Esta duración do camiño encaixa coas distancias que aparecen reflectidas nos dicionarios xeográficos do S. XIX, onde indicaban que Armariz estaba a dúas légoas de Ourense.

Típica estampa de los años 50, donde no importaba llevar la misma tela de vestido que la amiga

Tamén en Luintra situábase a casa cuartel da garda civil que daba cobertura a toda a comarca, e non só ao noso municipio. Creo lembrar que a dotación era dun cabo e tres gardas, ataviados co tradicional tricorne, capote e o fusil Mauser ao ombreiro. Causaban un gran respecto e periodicamente pasaban polo pobo nas súas roldas pola comarca. Os tempos eran duros e os métodos policiais tamén. Lembro un caso de roubo nunha tenda do pobo, onde un home foi detido como sospeitoso e foi sometido a un interrogatorio que poderiamos cualificar hoxe en día de tortura, resultando logo inocente. Afortunadamente o estado de dereito en que vivimos hoxe protéxenos deses métodos.

Estampa tradicional de Guardia Civil, siempre tan imponentes

Nunha época onde as únicas vías de comunicación entre poboacións eran os camiños rurais, ás veces encharcados pola choiva, ou impracticables cando a choiva era tanta que os convertía en arroios, a única fonte para aprovisionarse do mais necesario eran as tendas da aldea. As tendas nas nosas aldeas eran o equivalente a un shopping center actual, expresado en termos humorísticos. Era tenda e bar ao mesmo tempo e, se se daba o caso, tamén restaurante. O mostrador facía de barra do bar, ao mesmo tempo que de lugar de despacho dos artigos á venda. Nos anos cincuenta, cando o pobo sobordaba de xente chegou a haber dúas tendas en Armariz e dúas en Requeixo.

Estampa de reunión y celebración familiar

Na súa función de bar, en todas as tendas había sempre un par de mesas para a partida de cartas, que no frío inverno trasladábanse á cociña para aproveitar a calor dos fogóns como calefacción. A tenda era o lugar onde os homes tomaban café de pucheiro e xogaban a partida de cartas, polas tardes despois da comida ou á tardiña unha vez terminado o traballo diario. Era frecuente xogarse ás cartas o café e a copa de augardente ou carajillo. O día de Nadal xogábase a "rapa", que era unha ración de figos pasos. As partidas botábanse á brisca, tute, subastado ou escoba, que eran os xogos habituais na aldea. Hai que dicir que eran poucos os que frecuentaban regularmente o bar. A xente máis formal só acudía ao bar en ocasións especiais. A gama de bebidas dispoñibles era limitadísima, augardente, coñac e anís, como bebidas fortes para os homes; gasosa e sifón mesturados con viño ou cervexa, gasosa con licor café e cervexa, para as mulleres, máis ben só para as festas, e viño Sansón para todos en xeral. Tamén se vendía viño da Ribeira, de moita mellor calidade que o viño acedo producido no freguesía. Este viño só se consumía na tenda ou se compraba para as casas ao final de tempada cando se esgotaba o propio, ou para mesturalo co de casa para alongar o seu consumo.

Cualquier medio de transporte mecánico se aprovechaba al máximo

Na tenda podíase comprar viño, gasosa, cervexa, latas de conservas, das que só lembro que houbese de bonito, sardiñas e pementos morróns, queixo manchego, bacallau salgado, sardiñas en conserva a granel, arroz, macarróns, fideos, azucre, sal, pemento, aceite, vinagre, pan e pouco máis, de produtos alimenticios. Tamén había algúns artigos de mercería como fíos, agullas, alfinetes, imperdibles, novelos de la, gomas elásticas, botóns e similares para traballos de remendo e repaso da roupa. Xabón e artigos de afeitado. Artigos de ferraxería como cravos, as ferramentas máis frecuentes para o campo, caldeiras para o pozo e cordas. As ferramentas e accesorios para as vacas comprábanse en Maceda ou Ourense. En Luintra había algo máis de ferraxería, pero non moito máis que no pobo desas cousas máis especializadas e de consumo máis esporádico. Calzado habitual, como alpargatas, tanto de goma como de esparto e calzado de traballo, onde a peza crave eran os zocos ou chancas. Tamén había alpargatas con sola de goma ou esparto, e pouco máis. As madreñas foron usadas máis recentemente, pero eran pouco cómodas para baixar as escaleiras e para traballar.

Típico aspecto del bar de un pueblo

As chancas eran o calzado habitual da xente do campo, tanto para homes como para mulleres. Tiña este calzado o chan de madeira e pel de vacún, ideais para o tipo de clima húmido e frío da zona. As chancas ben engraxadas protexían o pé da auga e a sola de madeira illaba do frío. Para evitar o rápido desgaste da madeira mesmo se lles poñía unha especie de ferraduras. Aínda que era un calzado de traballo e para maiores, eu tamén quixen de neno levar chancas e cumpríronme o capricho. Recordo que andaba moi ben nelas, facíanme máis alto e sentíame como os maiores.

Tradicionales zuecos o chancas

Conclúo aquí esta introdución ou primeira parte á vida nos anos 50, que seguirei desenvolvendo en próximas entregas.

Portada del libro de fotos de Virxilio Vieitez

 O meu agradecemento a Virxilio Vieitez polo testemuño que deixaron as súas fotos dunha época de Galicia xa superada pola modernidade. A maioría das fotos incluídas neste artigo con obras súas, que aínda que non corresponden ao noso pobo, reflicten fielmente tanto o ambiente como a tipoloxía persoal.